Αντιστρόφως ανάλογη του κόστους στέγασης η αποταμίευση των ελληνικών νοικοκυριών

Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Ελλάδα, την περίοδο 2005-2010, το «ποσοστό νοικοκυριών με υπερβολική στεγαστική επιβάρυνση» (άνω του 40% του διαθέσιμου εισοδήματός τους) ήταν 21%, ενώ ο μέσος όρος της ευρωζώνης ήταν 9%. Μετά την κρίση (2011-2021) το ποσοστό εκτινάχθηκε στο 37% στην Ελλάδα και παρέμεινε σχεδόν αμετάβλητο στις υπόλοιπες χώρες, ενώ και οι δαπάνες για υγεία και εκπαίδευση σχετίζονται αρνητικά με την αποταμίευση.

Την πενταετία 2002-2006, το μέσο ποσοστό αποταμίευσης των νοικοκυριών στην Ελλάδα ήταν μόλις 7%, έναντι 13% στην ευρωζώνη, 9% στην Ισπανία, 15% στην Ιταλία και 11% στην Πορτογαλία. Την τελευταία πενταετία (2018-2022) το ποσοστό αποταμίευσης στην Ελλάδα έγινε αρνητικό (-2%), και η υστέρηση έναντι των άλλων χωρών ήταν από 10 ποσοστιαίες μονάδες (έναντι της Πορτογαλίας) μέχρι 17 ποσοστιαίες μονάδες (ευρωζώνη). Είναι αξιοσημείωτο ότι η διαφορά με την Ιταλία, η οποία έχει παρόμοιο ποσοστό «μαύρης» οικονομίας με την Ελλάδα, ήταν 14 ποσοστιαίες μονάδες.

Η πολύ χαμηλή αποταμίευση των ελληνικών νοικοκυριών, σύμφωνα με την έρευνα καθηγητών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (Σαράντης Καλυβίτης, Μαργαρίτα Κατσίμη, Θωμάς Μούτος με συντονιστή τον επικεφαλής οικονομολόγο του Ομίλου Eurobank, T. Αναστασάτο), οφείλεται διαχρονικά στις δαπάνες στέγασης, τη φοροδιαφυγή που είναι πιο εκτεταμένη μεταξύ των αυτοαπασχολούμενων (οι οποίοι όμως έχουν και άλλα ειδικά χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν την αποταμιευτική συμπεριφορά τους), τα υψηλά ποσοστά αναπλήρωσης των συντάξεων στο παρελθόν και στις πολύ διαδεδομένες στην Ελλάδα γονικές παροχές ακινήτων.

Οπως υπογραμμίζεται στην έρευνα για την αποταμίευση που παρουσιάστηκε σε ειδική εκδήλωση της Eurobank, ένας από τους λόγους που τα νοικοκυριά αποταμιεύουν είναι η απόκτηση πρώτης κατοικίας, καθώς ακόμα και όσα βασίζονται στην τραπεζική χρηματοδότηση πρέπει να συσσωρεύσουν μέσω της αποταμίευσης το απαιτούμενο ποσόν της προκαταβολής (σήμερα το νοικοκυριό στην Ελλάδα πρέπει να χρηματοδοτήσει με ίδια κεφάλαια το 20%-30% της αξίας του ακινήτου).

«Για πολλά νοικοκυριά η ιδιοκατοίκηση είναι ένας σημαντικός στόχος ζωής, καθώς θεωρούν ότι τους προσφέρει προστασία από αναπάντεχες μεταβολές στην οικονομική τους κατάσταση και ότι είναι η “καλύτερη επένδυση” μακροχρόνια. Η πεποίθηση αυτή αντανακλάται στο γεγονός ότι σχεδόν σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, με εξαίρεση την Αυστρία και τη Γερμανία, η κύρια κατοικία αποτελεί το σημαντικότερο περιουσιακό στοιχείο των νοικοκυριών» υπογραμμίζεται στη μελέτη. Σημειώνεται ωστόσο ότι στην περίπτωση της Ελλάδας, η έλλειψη –ιδιαίτερα στο παρελθόν– επαρκούς κοινωνικής προστασίας αντισταθμιζόταν από την προστασία που προσέφερε η ιδιοκατοίκηση. Η ιδιοκατοίκηση προσφέρει επίσης «οντολογική ασφάλεια» υπό την έννοια της εμπιστοσύνης στη διατήρηση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης και της εξασφάλισης της καθημερινής προσωπικής ευημερίας (Giddens 1991).

Στην Ελλάδα το ποσοστό ιδιοκτησίας της κύριας κατοικίας είναι 72%, το οποίο είναι υψηλότερο από πολλές χώρες της ευρωζώνης, αλλά είναι συγκρίσιμο με το αντίστοιχο ποσοστό για τις Ισπανία (76%), Ιταλία (69%), και Πορτογαλία (75%). Η Ελλάδα διαφέρει αρκετά από τις άλλες χώρες της ευρωζώνης όσον αφορά το ποσοστό ιδιοκτησίας της κύριας κατοικίας χωρίς την επιβάρυνση με στεγαστικό δάνειο. Το 2019, το ποσοστό αυτό στην Ελλάδα ήταν 63%, στην Ιταλία 60%, στην Ισπανία 48%, και στην Πορτογαλία 43%.

Η συσχέτιση μεταξύ του ποσοστού ιδιοκτησίας χωρίς στεγαστικό δάνειο (το 2019) και του ποσοστού αποταμίευσης των νοικοκυριών (μέσος όρος 2010-2021) για τις χώρες της Ε.Ε. παρουσιάζει αρνητική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών και μπορεί να ερμηνευθεί ως αποτέλεσμα της οικονομικής ασφάλειας έναντι αναπάντεχων γεγονότων που παρέχει η –χωρίς επιβάρυνση με στεγαστικό δάνειο– ιδιοκτησία της κύριας κατοικίας του νοικοκυριού. Δηλαδή, τα νοικοκυριά θεωρούν ότι η επίτευξη του στόχου της ιδιοκτησίας της κύριας κατοικίας μειώνει σημαντικά την ανάγκη για περαιτέρω προληπτική αποταμίευση.

Η παραπάνω αρνητική συσχέτιση εγείρει το εξής ερώτημα: αν κάποια νοικοκυριά ιδιοκατοικούν χωρίς στεγαστικό δάνειο, δεν συνεπάγεται αυτό ότι στο παρελθόν αποταμίευσαν αρκετά προκειμένου να αποκτήσουν την κατοικία τους; Η απάντηση είναι καταφατική αν όντως τα νοικοκυριά απέκτησαν την κατοικία αποκλειστικά μέσω της αποταμίευσής τους. Ομως στην Ελλάδα, τις τελευταίες δεκαετίες, σημαντικό ποσοστό των νοικοκυριών έχει αποκτήσει την κατοικία τους μέσω μεταβιβάσεων από προηγούμενες γενιές. Ενδεικτικά, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, το 50% των νοικοκυριών της Αθήνας απέκτησε την κύρια κατοικία του μέσω γονικής μεταβίβασης/κληρονομιάς ή σημαντικής χρηματικής υποστήριξης, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό το 2013 ήταν 47% (το πιθανότερο είναι ότι η σημασία των μεταβιβάσεων πλούτου για την απόκτηση κατοικίας θα είναι μεγαλύτερη στην υπόλοιπη Ελλάδα).

Το ποσοστό των νοικοκυριών που είχε λάβει ως το 2009 μεταβιβάσεις (γονικές παροχές/κληρονομιά) κατοικιών και επιχειρηματικών περιουσιακών στοιχείων ήταν 30,1% για την Ελλάδα, 24,7% για την Πορτογαλία, 23,9% για την Ισπανία και 19,9% για την Ιταλία ενώ για την ευρωζώνη το ποσοστό διαμορφώνεται σε 19,4% (Το ποσοστό αυτό δεν περιλαμβάνει άτυπες χρηματικές δωρεές από άλλα μέλη της οικογένειας, όπως για την αγορά. Για την Ιταλία περιλαμβάνει μόνο κατοικίες).

Τεράστια είναι εξάλλου η διαφορά μεταξύ της Ελλάδας και άλλων χωρών όσον αφορά το ποσοστό των νέων νοικοκυριών (ηλικίας μέχρι 35 ετών) που απέκτησαν την κύρια κατοικία τους ως αποτέλεσμα γονικής παροχής ή κληρονομιάς.

Το ποσοστό αυτό ήταν 17% στην Ελλάδα, 7% στην Ιταλία, 6% στην Ισπανία, 3% στην Πορτογαλία, ενώ στις υπόλοιπες χώρες της ευρωζώνης τα αντίστοιχα ποσοστά είναι ακόμη χαμηλότερα. Δεδομένου ότι η συσσώρευση αποταμιεύσεων που θα χρησιμοποιηθεί ως προκαταβολή για την αγορά κατοικίας θεωρείται ως ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες αποταμίευσης στη διεθνή βιβλιογραφία (Browning and Lusardi, 1996), η απουσία αυτού του κινήτρου για σημαντική μερίδα του πληθυσμού στην Ελλάδα μπορεί να είναι μια από τις αιτίες του εξαιρετικά χαμηλού και έντονα αρνητικού ποσοστού αποταμίευσης των νοικοκυριών ηλικίας κάτω των 35 ετών στην Ελλάδα.