Χώρος μόχθου και αίματος

Το έχουμε αυτό στην Ελλάδα. Κάθε χώρος, από γειτονιά μέχρι μνημείο ή βιομηχανική συνοικία, φέρει τη δική του ιστορία. Το φαινόμενο είναι δε τόσο συχνό, που περνάμε από δίπλα τους, μη γνωρίζοντας καν τη σημασία τους. Σε κάποιες περιπτώσεις, όμως, ευτυχώς όχι σπάνιες, κάποια αναφορά γίνεται, κάποιο βιβλίο εκδίδεται και οι χώροι αυτοί αναδύονται από τη λήθη. Ο Κώστας Χαλέμος, επί χρόνια δημοσιογράφος και διευθυντικό στέλεχος στα Γραφεία Τύπου των σημαντικότερων αθλητικών διοργανώσεων, αποφάσισε στη δεύτερη συγγραφική προσπάθειά του να αναδείξει τα λιγνιτωρυχεία Καλογρέζας, τον ρόλο που έπαιξαν στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας, καθώς και τις ανθρώπινες ιστορίες που κρύβουν κάτω από τα μαύρα -από το λιγνίτη- σημάδια τους.

Το βιβλίο δίνει το στίγμα του ήδη από τον τίτλο του: «Βάρδα βουλιαμέντο». «Η λέξη “βουλιαμέντο”, στη γλώσσα των εργαζομένων στα ορυχεία, σημαίνει καθίζηση στην επιφάνεια ή κατάρρευση σε υπόγειο έργο και παραπέμπει στο βούλιαγμα» διευκρινίζει ο Κώστας Χαλέμος. Σε ποιο «βούλιαγμα» όμως αναφέρεται; «Τα λιγνιτωρυχεία Καλογρέζας λειτούργησαν την περίοδο 1940-1958 και υπήρξαν, εκτός από τόπος σκληρής δουλειάς, πυρήνας αντίστασης στην Κατοχή και εστία κοινωνικών αγώνων μετά την απελευθέρωση. Προς το τέλος, το σκηνικό καταστροφής που διαμορφώθηκε, με μεγάλα θύματα -όπως συμβαίνει πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις- τους εργαζόμενους, αντιστοιχεί πλήρως στη λέξη “βουλιαμέντο”».

Βρισκόμαστε λίγο πριν από την ένταξη της Ελλάδας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Δύο Χιώτες εφοπλιστές αποφασίζουν να αγοράσουν τα λιγνιτωρυχεία της Καλογρέζας, που μόλις είχαν ανοίξει. Χώρος καθημερινού μόχθου για το μεροκάματο, αλλά και αντίστασης στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, τα λιγνιτωρυχεία της Καλογρέζας έδωσαν «ψωμί στην Κατοχή και παλικάρια στην Αντίσταση». Αίμα εργαζομένων τους χύθηκε σε διαδηλώσεις και στο μπλόκο της Καλογρέζας. Και μετά την απελευθέρωση οι αγώνες σε αυτά συνεχίστηκαν, έφτασαν, δε, στο αποκορύφωμά τους με την απεργία πείνας που οργανώθηκε τον Μάη του ’57 και συγκίνησε το πανελλήνιο.

Με ανθρώπινο και συνακόλουθα έγκυρο δημοσιογραφικά τρόπο, ο συγγραφέας μάς ταξιδεύει στη γειτονιά μας, που ελάχιστοι ξέρουν την ιστορία της. Ταυτόχρονα, συνδέει το παρελθόν με το παρόν ομολογώντας τραγικές αλήθειες. «Υπάρχει μια αντιστοιχία της εποχής εκείνης των πρώτων χρόνων μετά τον Πόλεμο και της σημερινής των μνημονίων» εξηγεί ο Κώστας Χαλέμος. «Λέξεις όπως Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, δανειστές, ανεργία, χαράτσια, πλειστηριασμός, διαθεσιμότητα, απόλυση, λουκέτο, πτώχευση, ήταν και τότε στην επικαιρότητα. Ο αναγνώστης θα τις συναντήσει συχνά στο βιβλίο. Οσα βιώνουμε εμείς σήμερα, τα είχαν βιώσει οι παππούδες και οι πατεράδες μας. Αντιλαμβάνεστε πώς νιώθουν τώρα, καθώς τα βρίσκουν πάλι μπροστά τους. Ετσι είναι. Οποιος ξεχνάει την ιστορία του είναι υποχρεωμένος να την ξαναζήσει, όπως λέει ένας Ισπανός φιλόσοφος».

Οι ήρωες του βιβλίου, ωστόσο, στην πλειονότητά τους Μικρασιάτες πρόσφυγες και μετανάστες από την Κύμη, δεν έχουν ξεχάσει. Οσοι ακόμη είναι εν ζωή θυμούνται πολύ καλά πώς μοχθούσαν νυχθημερόν κόντρα στις πλημμύρες και τις φωτιές. Κάποιοι δεν άντεχαν, άλλοι σημαδεύονταν για πάντα, κι άλλοι δεν βγήκαν ποτέ ζωντανοί από τα βάθη της γης. Σήμερα, «η γη κάθισε, πέταξε από πάνω της τη μαυρίλα, έγινε “φιλέτο” και μοσχοπουλήθηκε. Σπίτια χτίστηκαν παντού... Ο πύργος του εγκαταλελειμμένου εργοστασίου στέκει παράταιρος πλέον» εξηγεί ο συγγραφέας. «Στους τοίχους του, γκράφιτι. Οι ράγες έχουν παραχωθεί... Το μόνο που έχει μείνει, ένας δρόμος και ένα τοπωνύμιο: οδός Ανθρακωρύχων και η περιοχή “Ανθρακωρυχεία”».

Μπορεί τα χνάρια στη γη να έχουν σβηστεί, ωστόσο παλιοί ανθρακωρύχοι ακόμα θυμούνται. Η συγκίνηση κατά την παρουσίαση του βιβλίου, πριν από λίγο καιρό, ήταν έκδηλη, υπό τον ήχο του τραγουδιού-ύμνου των ανθρακωρύχων «Santa Barbara bendita» (παραδοσιακό της Αστούρια Ισπανίας).

Το σίγουρο είναι πως η εμπεριστατωμένη έρευνα του βιβλίου (με φωτογραφίες και αρχειακό υλικό) βοηθά τον νεότερο να μάθει, να φανταστεί τον χώρο, να ψυχανεμιστεί τα πώς και τα γιατί. Και η ανασκάλεμα της μνήμης συγκινεί τον παλαιότερο... «Εξήντα χρόνια μετά και είναι σαν να μην πέρασε μια μέρα» παραδέχεται ο συγγραφέας.

Μνημείο ιστορικής μνήμης

Η δημοτική Αρχή της Ν. Ιωνίας έχει ξεκινήσει διαδικασίες για τη διάσωση του μοναδικού κτίσματος των εγκαταστάσεων των Λιγνιτωρυχείων Καλογρέζας που έχει απομείνει όρθιο στις μέρες μας. Πρόκειται για τον πύργο φόρτωσης, ο οποίος υψώνεται μέσα από τα χαλάσματα του γκρεμισμένου εργοστασίου της Altec, απέναντι από το ΟΑΚΑ. Στον χώρο έγινε στις αρχές Δεκεμβρίου, παρουσία των εκπροσώπων του δήμου, αυτοψία από κλιμάκιο της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Επιδίωξη της δημοτικής Αρχής είναι να δημιουργηθεί εκεί ένα μνημείο ιστορικής και κοινωνικής μνήμης και για τον σκοπό αυτό θα ετοιμαστεί φάκελος στον οποίο, μεταξύ άλλων, θα περιληφθεί το υλικό από το «Βάρδα Βουλιαμέντο».