Καταλυτικός ο ρόλος των θεσμών στην ευημερία

Την ανισότητα και το αυξανόμενο έλλειμμα δημοκρατίας στη διακυβέρνηση -δύο από τα κορυφαία προβλήματα του κυρίαρχου σήμερα οικονομικού συστήματος- επαναφέρει στο προσκήνιο το φετινό Νόμπελ Οικονομίας.

Η απονομή του βραβείου στους Ντάρον Ατζέμογλου, Σάιμον Τζόνσον και Τζέιμς Α. Ρόμπινσον αποτελεί μια σαφή υπενθύμιση προς τα μεγάλα κέντρα αποφάσεων και τις ελίτ της υφηλίου ότι οι εισοδηματικές ανισότητες μεταξύ των χωρών -αλλά και εντός των κοινωνιών τους- είναι εξίσου σημαντικές με την κλιματική αλλαγή, τη γήρανση των πληθυσμών, την τεχνητή νοημοσύνη. Είναι, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει η Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας, μια πολύ αναγκαία κλήση αφύπνισης όταν το πλουσιότερο 20% των χωρών του κόσμου είναι σήμερα σχεδόν 30 φορές πλουσιότερο από το φτωχότερο 20%.

Το έργο των τριών οικονομολόγων -όπως επισήμανε το μέλος της επιτροπής απονομής του βραβείου, Τζέικομπ Σβένσον- βοήθησε στην κατανόηση των διαφορών ευημερίας μεταξύ των εθνών και εξήγησε τον λόγο για τον οποίο «κοινωνίες με φτωχούς θεσμούς και κράτος δικαίου, που εκμεταλλεύονται τον πληθυσμό, δεν δημιουργούν ανάπτυξη ή αλλαγή προς το καλύτερο». Εδειξε ότι οι δημοκρατίες είναι «κατά μέσο όρο μακροπρόθεσμα καλύτερες για την προώθηση της ανάπτυξης».

Εστιάζοντας μεγάλο μέρος της εργασίας τους στην αποικιοκρατία, οι τρεις οικονομολόγοι κατέληξαν ότι οι θεσμοί και οι πολιτικές που εισήγαγαν οι αποικιοκράτες Ευρωπαίοι στις χώρες που κατέλαβαν αποτέλεσαν καθοριστικό παράγοντα για τη μελλοντική τους ευημερία.

«Οταν οι Ευρωπαίοι αποίκισαν μεγάλα τμήματα του πλανήτη, οι θεσμοί σε αυτές τις κοινωνίες άλλαξαν. Αυτό δεν συνέβη πάντα με τον ίδιο τρόπο παντού. Σε ορισμένα μέρη ο στόχος ήταν η εκμετάλλευση του ντόπιου πληθυσμού και η εξαγωγή πόρων προς όφελος των αποικιοκρατών. Σε άλλα, οι αποικιοκράτες διαμόρφωσαν πολιτικά και οικονομικά συστήματα χωρίς αποκλεισμούς για το μακροπρόθεσμο όφελος των Ευρωπαίων μεταναστών». Οι χώρες που ανέπτυξαν «θεσμούς χωρίς αποκλεισμούς» –οι οποίοι προασπίζουν το κράτος δικαίου και τα δικαιώματα ιδιοκτησίας– έχουν γίνει με την πάροδο του χρόνου ευημερούσες, ενώ εκείνες που ανέπτυξαν «θεσμούς εξόρυξης» –οι οποίοι, σύμφωνα με τα λόγια των βραβευθέντων, ξεζουμίζουν πόρους από τον ευρύτερο πληθυσμό προς όφελος των ελίτ– έχουν βιώσει επίμονα χαμηλή οικονομική ανάπτυξη.

Οι θεσμοί εισήχθησαν συχνά σε χώρες που ήταν φτωχές όταν αποικίστηκαν. «Οι βραβευθέντες απέδειξαν ότι αυτό οδήγησε σε αντιστροφή της τύχης τους. Μέρη που ήταν τα πλουσιότερα κατά την εποχή της αποικιοκρατίας τους σήμερα είναι μεταξύ των φτωχότερων», ανέφερε η ανακοίνωση του βραβείου Νόμπελ. «Αυτός είναι ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο οι πρώην αποικίες που κάποτε ήταν πλούσιες είναι τώρα φτωχές και το αντίστροφο», πρόσθεσε.

Ωστόσο, οι ακαδημαϊκοί επισήμαναν ότι αυτό μπορεί να αντιστραφεί εάν μια χώρα «απελευθερωθεί από τους κληρονομημένους θεσμούς της για να εδραιώσει τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου. Μακροπρόθεσμα, αυτές οι αλλαγές οδηγούν και σε μείωση της φτώχειας».

Σε δηλώσεις του μετά την ανακοίνωση της βράβευσής του, ο Ατζέμογλου, που βρισκόταν εκείνη τη στιγμή στην Αθήνα, αναφέρθηκε στη δύσκολη φάση που περνούν σήμερα οι δημοκρατίες. «Αν κοιτάξετε έρευνες που ρωτούν τους ανθρώπους τις απόψεις τους για τον αυταρχισμό, τη δικτατορία, τη δημοκρατία και ούτω καθεξής, θα δείτε ότι η υποστήριξη στη δημοκρατία μεταξύ του πληθυσμού βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο όλων των εποχών», τόνισε.

«Παρά τη δυνατότητα της δημοκρατίας να ηγηθεί της ταχείας ανάπτυξης και της συναίνεσης γύρω από δύσκολες επιλογές, αυτό πιθανότατα δεν επιτυγχάνεται». «Οι δημοκρατίες υποαποδίδουν, ειδικά όταν ο πληθυσμός πιστεύει ότι αυτές δεν ανταποκρίνονται επαρκώς, δεν ανταποκρίνονται στις υποσχέσεις τους για χρηστή διακυβέρνηση, για τον έλεγχο της διαφθοράς, τον περιορισμό της ανισότητας, τη δημιουργία κοινής ευημερίας». «Νομίζω ότι αυτήν την εποχή οι δημοκρατίες περνούν μια δύσκολη περίοδο και κατά κάποιο τρόπο είναι πολύ κρίσιμο να ανακτήσουν ένα υψηλότερο επίπεδο καλύτερης διακυβέρνησης».

Ο Ατζέμογλου και ο Τζόνσον εργάζονται σήμερα ως καθηγητές στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), ενώ ο Ρόμπινσον στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου.

Το βραβείο που θα μοιραστούν οι 3 οικονομολόγοι συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο 11 εκατομμυρίων κορονών (1 εκατ. δολάρια) και ένα χρυσό μετάλλιο. Σε αντίθεση με τα βραβεία για τη φυσική, τη χημεία, την ιατρική, τη λογοτεχνία και την ειρήνη, δεν θεσμοθετήθηκε από τον Σουηδό βιομήχανο, αλλά από την Κεντρική Τράπεζα της Σουηδίας το 1968.