Σταυροδρόμια της ζωής

Διαβάζοντας ιστορικά - πολιτικά κείμενα διαπιστώνουμε ότι τα περισσότερα είναι αναλύσεις που επιδιώκουν να αποδείξουν την αλήθεια των ισχυρισμών του συγγραφέα τους επιχειρηματολογώντας. Το αποτέλεσμα είναι να επικαλύπτεται η πρόθεσή τους να εκθέσουν και να αναλύσουν την ιστορία από την ανάγκη να πείσουν τον αναγνώστη, κυρίως όχι για την αλήθεια των γεγονότων, αλλά για την αλήθεια των επιχειρημάτων τους. Και ο λόγος είναι ότι η ιστορική - πολιτική ανάλυση γίνεται συνήθως στο πνευματικό εργαστήριο του συγγραφέα in vitro βασισμένη σε βιβλιογραφίες και όχι in vivo, βιωματικά δηλαδή. Αντίθετα, διαβάζοντας τα «Σταυροδρόμια της ζωής» του Παναγιώτη Σκούφη, παρά τον χαρακτηρισμό τους από τον ίδιο τον συγγραφέα ως αυτοβιογραφία, διαπιστώνεις ότι πρόκειται για ένα χρονικό της ιστορίας κυρίως του ελληνικού αλλά και του ευρωπαϊκού χώρου από τη δεκαετία του 1930 μέχρι σήμερα, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας τη βίωσε. Οι δε προσωπικές αναμνήσεις του δεν είναι τίποτε άλλο παρά η περιγραφή των χαρακτήρων που κάθονταν κοντά του στο διάζωμα του θεάτρου απ’ όπου κάθε φορά παρακολουθούσε και ζούσε τις παραστάσεις της ζωής.

Σε κάθε διήγηση, σε κάθε ανάμνηση, σε κάθε περιγραφή στα «Σταυροδρόμια της ζωής» δεν συναντάς μόνο το εμπειρικό απόσταγμα που διαμόρφωσε τον συγγραφέα, αλλά το χρονικό του χώρου όπου εκτυπώθηκαν οι εντυπώσεις του. Και αυτό το γεγονός πολλαπλασιάζει τη σημασία του περιεχομένου του βιβλίου του μεταλλάσσοντάς το από αυτοβιογραφία σε αναπαράσταση της ιστορίας όχι ενός προσώπου, αλλά αυτής που διαμόρφωσε μια κοινωνία. Οπως είχε επισημάνει ο Εντουαρντ Σάιντ, «κάθε γνώση γύρω από την ανθρώπινη κοινωνία, η οποία δεν έχει σχέση με τον φυσικό κόσμο, είναι ιστορική γνώση και σαν τέτοια εξαρτάται από την κριτική ικανότητα και την ερμηνεία. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα γεγονότα και τα στοιχεία δεν υπήρξαν, αλλά ότι τα γεγονότα αποκτούν σημασία και αξιοποιούνται μέσω της ερμηνείας, γιατί οι ερμηνείες εξαρτώνται από τον διερμηνέα, πώς εκφράζεται, ποιο σκοπό εξυπηρετεί, σε ποια ιστορική στιγμή γίνεται αυτή η ερμηνεία...».

Αυτήν την έντιμη στάση του διερμηνέα τήρησε στα «Σταυροδρόμια της ζωής» ο Παναγιώτης Σκούφης. Παρ’ όλο που ο ίδιος είναι επιφανής νομικός, απέφυγε να επιχειρηματολογήσει, με τον τρόπο που συνηθίζουν οι συνήγοροι, αλλά μπόρεσε να εξιστορήσει με λογοτεχνικό ύφος τα όσα διαδραματίστηκαν μέσα σ’ έναν αιώνα δραματικών γεγονότων, ισορροπώντας στο σκοινί ανάμεσα στο συναίσθημα της νοσταλγίας που κρύβουν οι αναμνήσεις του και την κριτική ικανότητα και ερμηνεία των γεγονότων που έζησε στον πυρήνα τους και όχι σε κάποιο αποστειρωμένο ακαδημαϊκό περιβάλλον.

Ανάμεσα σε διηγήσεις για συμπεριφορές προσώπων, από τον δάσκαλο του χωριού του, τον απλό αγρότη, τη γυναίκα σαν σύμβολο της ευαισθησίας και της στοργής, τον ΕΠΟΝίτη και τον ΕΛΑΣίτη μέχρι τον προοδευτικό αστό και τον καλλιεργημένο Ευρωπαίο ευγενή, αλλά και αυτών που εκμεταλλεύτηκαν τον τόπο μας, από τον ταγματασφαλίτη και τον δωσίλογο μέχρι τον μικροπρεπή ανθρωπάκο, τον «κοίταζε τη δουλειά σου», ανασυνθέτει με δεξιοτεχνία ένα μωσαϊκό χαρακτήρων που ίσως έχουν ξεθωριάσει αλλά δεν παύουν να ρέουν στις φλέβες μας σπρώχνοντάς μας άλλοτε στην πληρότητα και ευπρέπεια της ανιδιοτέλειας και άλλοτε στον βάλτο της εγωιστικής μικροψυχίας.

Οπως όμως σε κάθε βιβλίο που αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα που έχουν πληγώσει την ευαισθησία των ανθρώπων που δεν συμφωνούν με τη θεωρία ότι η ευτυχία των ανθρώπων εξαρτάται από την ευημερία των αγορών, τον άγριο ανταγωνισμό και το κυνήγι του χρήματος, έτσι και από τα «Σταυροδρόμια της ζωής» μένει μια πικρή γεύση· όχι μόνο από την ήττα που υπέστη ο ανθρωπισμός και το όραμα μιας παγκόσμιας κοινωνίας ισότητας και αλληλεγγύης από τον φυσικό εχθρό τους, αλλά και από την απογοήτευση εξαιτίας των λαθών που έκαναν οι ηγεσίες των κινημάτων που ανέλαβαν να πραγματοποιήσουν τα όνειρα των λαών.

Το ίδιο θα αισθανθούμε διαβάζοντας την αυτοβιογραφία του Hobsbawm. Πίκρα. Την πίκρα που γεννιέται από την αδιάκοπη, αναπόδραστη, αμείλικτη ισοπέδωση των ονείρων της νεολαίας όλων των εποχών, όλων των χωρών, όλων των χρωμάτων. Και ειδικά αυτού του τόπου που, ενώ γέννησε τα πάντα, είδε μαζί με όλα τα θαυμάσια δημιουργήματά του και τα νικημένα ξεφτέρια του σαν τον Κεμάλ του Νίκου Γκάτσου, σαν τα παιδιά της γαλαρίας του Μάνου Χατζιδάκι, είτε απόκληρα και νικημένα είτε συμβιβασμένα και υποταγμένα στα νέα δεδομένα. Των παιδιών που είδαν την πατρίδα που αγάπησαν, την πατρίδα του αμπελιού, της ελιάς, των χιλιόχρονων λιθαριών που βαστούσαν το λιγοστό χώμα, την πατρίδα της «γυμνωμένης ακτίνας του ήλιου» που καθαρίζει τη σκέψη των νέων, αλλά τυφλώνει με τη λάμψη της τα μάτια των βέβηλων, να πέφτει συνεχώς στα χέρια αυτών που εδώ και δύο αιώνες τη ρημάζουν.

Αυτό όμως που κυριαρχεί σε όλο το βιβλίο, παρά την πικρή γεύση της εξιστόρησης δυσκολιών, απογοητεύσεων, διαψεύσεων ελπίδων, ψευδαισθήσεων προσωπικών αλλά και ενός ολόκληρου λαού, είναι ένα αεράκι νιότης, μια αύρα ικανοποίησης που νιώθει ένας άνθρωπος όταν μετά από κάθε πέσιμο, μετά από κάθε αποτυχία προσωπική ή συλλογική, έχει το σθένος να ξαναρχίζει, δίχως ούτε μια στιγμή να προδώσει τις αρχές και την ακεραιότητα του χαρακτήρα του, αδιαφορώντας για το τι θα πουν οι άλλοι. Και η αιτία αυτής της ατέρμονης νιότης και του έρωτα για ζωή και γνώση είναι τα λόγια του Καζαντζάκη με τα οποία τελειώνει ο Παναγιώτης Σκούφης το βιβλίο του, σαλπίζοντας δυνατά ακόμα και μετά από σχεδόν έναν αιώνα ζωής: Εμένα η φρόνιμη ζωή ποτέ δε με κερδίζει... και θέλω πριν πεθάνω να μην αφήσω τίποτα ανέγνωρο στον κόσμο. Ξεκιναμε!

*Νομικός, συγγραφέας