Εμπειρίκος αυτοαναλυόμενος

«Καμία επανάστασι δεν θάναι πλήρης, αν μεταξύ των πρωταρχικών αρχών, σκοπών και πράξεών της, δεν υπάρχει, ως επιδίωξις βασική, η ουσιαστική απελευθέρωσις του έρωτα».

Είναι το απόσπασμα από την ανάλυση του εαυτού του που κάνει το 1942, στα 41 του, ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο υπερρεαλιστής ποιητής της Υψικαμίνου, ερωτευμένος τότε με τη Μάτση Χατζηλαζάρου και ήδη δόκιμος ψυχαναλυτής με την έγκριση της Γαλλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας.

Πολύ αργότερα, το 1960, όχι τόσο για λόγους ερωτικής κυριολεξίας ή πολιτικούς αλλά για να μην πληγώσει τη δεύτερη γυναίκα του Βιβίκα Ζήση, θα λογοκρίνει ο ίδιος αυτή την ενδιαφέρουσα ημερολογιακή καταγραφή και πολλά άλλα κομβικά κείμενα του '40 από την έκδοση του περίφημου σπονδυλωτού βιβλίου του, Γραπτά ή προσωπική μυθολογία.

Το συγκεκριμένο έργο, που γράφεται μεταξύ 1936-46, θα αποδειχτεί το σημαντικότερο ίσως του ελληνικού υπερρεαλισμού (μαζί με την Υψικάμινο και τη Διάλεξη του 1935), και αναμένεται να επιστρέψει στο προσκήνιο όταν θα εκδοθούν, στα τέλη του 2016 από την Αγρα, τα πλούσια παραλειπόμενά του.

Σήμερα, ωστόσο, το περιοδικό «Ποιητική» (με διευθυντή τον Χάρη Βλαβιανό) μας δίνει μια ερεθιστική πρόγευση από τον άγνωστο αυτόν θησαυρό, που ανακαλύφθηκε αναπάντεχα το 2006. Στο καινούργιο, 17ο, τεύχος δημοσιεύονται τέσσερα εκτενή ανέκδοτα κείμενα του Ανδρέα Εμπειρίκου.

Τα αναλύει για την «Εφ.Συν.» ο γιος του, ο ιστορικός Λεωνίδας Εμπειρίκος, που υπογράφει και ένα δοκίμιο αποκαλυπτικό για το εύρος και την πολυσημία των Γραπτών. Εκεί συμπεριλαμβάνει ένα επίσης ανέκδοτο απόσπασμα από τα λογοκριμένα «Τεκταινόμενα». Ετσι γίνεται ξεκάθαρο –και συναρπαστικό για τον γενικό αναγνώστη- το πώς ο Ανδρέας Εμπειρίκος προσλάμβανε τον υπερρεαλισμό ως κίνημα (και όχι ως κάποιον τρόπο ποιητικό ή κάποια τέχνη) και χρησιμοποιούσε την ψυχανάλυση ως κοσμοθεωρία (και όχι απλώς ως θεραπευτική).

Κι ακόμα, φωτίζεται το πώς εγγράφηκαν στην όλη ποιητική του αυτές οι προσεγγίσεις μαζί με τις συνθήκες της προσωπικής ζωής του και τα ιστορικά συμφραζόμενα της εποχής: αποδυνάμωση και ήττα των Δημοκρατικών στον Ισπανικό Εμφύλιο, ιμπεριαλιστικά συμφέροντα της Βρετανίας και εθνικοσοσιαλισμός: «ένα φοβερό άγος».

Ολα τα κλειδιά της ποιητικής του Εμπειρίκου και το νόημά τους είναι συμπυκνωμένα στο ανέκδοτο υλικό που δημοσιεύεται εδώ: το αίτημα της αυτοανάλυσης του συγγραφέα, τα «αυτόματα ποιήματα» και τα έργα της «ερωτικής κυριολεξίας»· η εμπλοκή των ονείρων στη γραφή, η ανάλυσή τους διά της γραφής και η λεγόμενη ψυχαναλυτική ταύτιση· τα όμορφα κορίτσια και τα άλογα ως «αγάλματα ολοζώντανα πόθων ανέσπερων»· το βαλς αντί του ταγκό, ο Ουίτμαν αντί του Χένρι Μίλερ, η πρώιμη επιρροή του πρωτοποριακού ζωγράφου και κομμουνιστή Γουναρόπουλου και ο νοερός διάλογος με τον απόντα φίλο Νίκο Καλαμάρη (Νικόλα Κάλας)· η Μάτση Χατζηλαζάρου και η Βιβίκα Ζήση που σφράγισαν τον ιδιωτικό βίο του· ο οίστρος της ζωής και ο φόβος του θανάτου· η τρομερή επένδυση στο παρόν που σταματάει με την εμπειρία της ομηρίας του στα χέρια της ΟΠΛΑ το 1944· η ιστορικότητα των γεγονότων που ο ποιητής τα παρακολουθεί ανελλιπώς· η σταδιακή απόρριψη του ιστορικού υλισμού και το όραμα μιας νέας πραγματικότητας «όχι μονάχα υλικής μα και ηθικής».

Ταυτόχρονα, έρχεται για πρώτη φορά στο φως και η δριμύτατη επίθεσή του προς το πνευματικό κατεστημένο των Ι. Μ. Παναγιωτόπουλων, των Καραντώνηδων, των Ουράνηδων ή των Μυριβήληδων, που απέρριπτε τον υπερρεαλισμό.

Χωρίς να αναφέρει ονόματα, ο Εμπειρίκος του ’40 ξεμπροστιάζει τους κριτικούς-«εκμεταλλευτές του πνεύματος». Εκείνους τους «ιδιοτελείς υποκριτές» που διέδιδαν πως ο υπερρεαλισμός πέθανε και θάφτηκε, αλλά τώρα «ερωτοτροπούν με τους υπερρεαλιστάς». Το κείμενο αυτό είναι και σήμερα επίκαιρο καθώς αποδομεί τις μάχες της κουλτούρας, αλλά επιτρέπει και μια αλληγορική πολιτική ανάγνωση.

«Οι επιμηθείς αυτοί (…) προσπαθούν να υπαγάγουν δολίως το κίνημα αυτό που τους αφαιρεί κάθε υπόστασι στην στενή και μολυσματική τους δικαιοδοσία, χωρίς να βλέπουν πως κανένα σήμερα δεν υπήρξε χωρίς χθες, και πως το δικό τους κακό χθες προσδιορίζει το ελεεινό τους σήμερα που δεν μπορεί ν’ αφίση τίποτε βιώσιμο από το έργον τους για αύριο…».

Επίμονη πάλη εναντίον της εσωτερικής λογοκρισίας

«Μάλλον έγινα ιστορικός για να ασχοληθώ με αυτό το αρχείο περισσότερο απ’ ό,τι με τα κύρια ενδιαφέροντά μου σε άλλους τομείς της Ιστορίας», γράφει ο Λεωνίδας Εμπειρίκος στην «Ποιητική». Και σχολιάζοντας ειδικότερα το ανέκδοτο υλικό που διαβάζουμε στην «Ποιητική», επισημαίνει στην «Εφ.Συν.» ότι στις ημερολογιακές καταγραφές του 1939 ο Ανδρέας Εμπειρίκος φανερώνει τη ρητή αντίθεσή του στον ναζισμό. Και ήδη από τις 5/9/1939, προβλέπει το ότι «οι Γερμανοί θέλουν την ηγεμονία στο πολιτικό, το στρατιωτικό και το οικονομικό επίπεδο σε ολόκληρο τον κόσμο».

Τον Ιανουάριο του 1942, έναν μήνα μετά την είσοδο των ΗΠΑ στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε μια πρώιμη εκδοχή της εκτενέστατης σύνθεσης «Our Dominions Beyond the Seas ή Η βίωσις των στίχων» (που επίσης κόπηκε το 1960 από τα Γραπτά), παρακολουθούμε την πάλη του Ανδρέα Εμπειρίκου εναντίον της εσωτερικής λογοκρισίας.

Αυτή τη φορά γράφει ένα λογοτεχνικό κείμενο που αντιστρατεύεται την αφηγηματική λογοτεχνία και ενσωματώνει το ψυχαναλυτικό αλλά και υπερρεαλιστικό αίτημα της ανάλυσης του εαυτού και της συγκεκριμενοποίησης των πόθων. Παράλληλα, λέει ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, φανερώνει εδώ και την πρόθεσή του να μεταφέρει την Εγελιανή διαλεκτική στον υπερρεαλισμό.

Η Θέση είναι ένα αυτόματο ποίημα, η Αντίθεση είναι η αυτοανάλυσή του (το «ανάλυμα»), όπου μεταξύ άλλων περιγράφει και ένα ερωτικό επεισόδιο με μια νέα που του κάνει ωτοστόπ στη Νέα Ερυθραία. Και η Σύνθεση (το «σύνθεμα») είναι η συμπύκνωση των στοιχείων της ανάλυσης: «Δεν είμουν απλώς ο Ανδρέας Εμπειρίκος, (…) όχι πια άτομον αυτοτελές, μα υποκείμενο και αντικείμενο συγχρόνως, νέο στοιχείον ενιαίον εγώ και το κορίτσι, ενέργεια κι ευαισθησία κοσμική, ένωσις πλήρης, ώσις αδέσμευτη, Ερως».

Το τρίτο κείμενο γράφεται τον Απρίλιο του 1943 υπό γερμανική κατοχή. Εδώ ο ποιητής τονίζει ότι στην Ελλάδα αυτός είναι «ο πρωτεργάτης και θεμελιωτής της ψυχαναλύσεως», κάτι που θα του αναγνωριστεί από το κατεστημένο μονάχα στη δεκαετία του '80. Ξεδιπλώνει στη συνέχεια τη συγγραφική φιλοδοξία του να καταστήσει «αντικειμενική» την «υποκειμενική» ζωή του, χρησιμοποιώντας τόσο τη συνειδητή γραφή όσο και «το ασυνείδητο υπόστρωμα του ψυχισμού» του. Και ανακοινώνει ότι κατόρθωσε να ξεφύγει από το «εργαστηριακό μπουντρούμι του ιστορικού υλισμού».

«Εκείνη την εποχή», εξηγεί ο γιος του, «γράφει πως είναι “φιλήδονος και σοσιαλιστής” και εξακολουθεί να βασίζεται στον Μαρξισμό για την ανάλυση τού πώς το κεφάλαιο εκμεταλλεύεται τους ανθρώπους. Ομως θεωρεί πως ο ιστορικός υλισμός οδηγεί σε έναν νέο μεσσιανισμό και κάνει κοσμοθεωρία του την ψυχανάλυση. Παρ' όλα αυτά, εγώ τον γνώρισα ως αριστερό, ψηφοφόρο της ΕΔΑ και υποστηρικτή της New Left».

Αυτό το καίριο και «θαυμαστό» υλικό πλαισιώνεται από το σημαντικό δοκίμιο του Γιώργη Γιατρομανωλάκη, που έχει ενσωματώσει ακόμα ένα ανέκδοτο απόσπασμα του Εμπειρίκου, από το αδημοσίευτο Χρονικό της ομηρίας του.

Περιλαμβάνει επίσης πολύ ενδιαφέροντα δοκίμια των άλλων συστηματικών μελετητών του: Χρήστου Δανιήλ, Νίκου Σιγάλα, Μιχάλη Χρυσανθόπουλου, καθώς και δοκίμια για ευρύτερα ζητήματα του υπερρεαλισμού από τους: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Πέτρο Μαρτινίδη, Χρυσή Καρατσινίδου και την Ευγενία Γραμματικοπούλου που επιμελήθηκε το αφιέρωμα της «Ποιητικής».