Ετερότητα και ταυτότητα: ένα ανοιχτό στοίχημα

Την περασμένη Παρασκευή, στο Ελληνικό Κέντρο του Λονδίνου, δεν ακούστηκαν οι λέξεις «ΣΥΡΙΖΑ», «αξιολόγηση», «χρέος», «διαπραγμάτευση», «θεσμοί». Κι όμως, μέσα σε 90΄ μια κατάμεστη αίθουσα στην καθώς πρέπει οδό Πάντιγκτον ευαισθητοποιήθηκε κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά και υπαρξιακά για την ελληνική πραγματικότητα και ενδεχομένως σκέφτηκε να αμφισβητήσει το ηγεμονικό αφήγημα για την Ελλάδα και την Κύπρο. Αυτά, χάρη σε μια συζήτηση με θέμα τη λογοτεχνία της κρίσης.

Το μυστικό ήταν η συλλογή πρωτότυπων δοκιμίων Critical Times, Critical Thoughts (εκδ. Cambridge Scholars Publishing, μτφ. Liadain Sherrard), την οποία σχεδίασαν και επιμελήθηκαν δύο εκλεκτές Ελληνίδες της διασποράς, η ιστορικός Νατάσα Λαιμού με τη συγγραφέα Ελένη Γιαννακάκη, συλλογή την οποία πρωτοπαρουσίασε εκεί, μια ιδανική τριάδα: Ο καθηγητής στο King’s College Ρόντρικ Μπίτον και οι δημοσιογράφοι Μπρους Κλαρκ του Economist και Μαρία Μαργαρώνη του The Nation και του BBC radio. Ολοι τους έμπειροι, αυστηροί αλλά και βαθιά καλλιεργημένοι μελετητές-αναλυτές της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας και επικαιρότητας.

Χωρισμένος σε τέσσερα κεφάλαια με θέμα τον «Αλλο», το ιστορικό μυθιστόρημα, την αστυνομική λογοτεχνία και τα ελληνοκυπριακά γράμματα κατά την εξαετία 2009-2014, ο συλλογικός αυτός τόμος «διορθώνει», όπως είπε η Μαργαρώνη, «την εντυπωσιοθηρική εικόνα που έχουν διαμορφώσει τα ΜΜΕ», και πετυχαίνει με έναν σμπάρο δυο τρυγόνια.

Διότι τα δεκαπέντε ψαγμένα δοκίμια που τον συνθέτουν, καθρεφτίζουν και αναστοχάζονται με δημιουργικό και ουσιαστικό τρόπο τις συνέπειες της κρίσης αλλά ταυτόχρονα συστήνουν στο κοινό ένα αχαρτογράφητο έως τώρα σύνολο 65 πεζογραφικών έργων. Τα πιο ενδιαφέροντα μυθιστορήματα και διηγήματα που γεννήθηκαν εν θερμώ στα χρόνια της κρίσης, και λειτουργούν ως παλμογράφοι της νέας πραγματικότητας.

Τα δοκίμια υπογράφουν οι: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ρέα Γαλανάκη, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Θεόδωρος Γρηγοριάδης, Βασίλης Δανέλλης, Αντζελα Δημητρακάκη, Μάρω Δούκα, Πάνος Ιωαννίδης, Τηλέμαχος Κώτσιας, Γιώργος Περαντωνάκης, Μαρλένα Πολιτοπούλου, Φίλιππος Φιλίππου, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Μιλτιάδης Χατζόπουλος και η αφεντιά μου.

Απ’ την πλευρά τους, οι δύο editors συμπληρώνουν το εγχείρημα παρουσιάζοντας τη «μεγάλη εικόνα», με την εμπεριστατωμένη εισαγωγή τους για τον πολιτισμικό διάλογο Ελλάδας - Ευρώπης από τον 19ο αιώνα, και για τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής και ελληνοκυπριακής λογοτεχνίας μετά το 1974.

Δεν είναι υπερβολή να πούμε λοιπόν ότι αυτό το βιβλίο-των-βιβλίων-της κρίσης θα μπορούσε να γίνει ένα επιδραστικό εργαλείο πολιτισμικής διπλωματίας, αιχμή του δόρατος μιας ευρύτερης πνευματικής και καλλιτεχνικής παραγωγής έργων με αντίστοιχο πνεύμα.

Αλλά γι’ αυτό, όπως επισημάνθηκε από το πάνελ, θα χρειαζόταν ένα πρόγραμμα μετάφρασης των έργων για τα οποία γίνεται λόγος (οι διαθέσιμες μεταφράσεις της ελληνόφωνης λογοτεχνίας μετά το 1990 είναι απελπιστικά λίγες), και από κοντά ένα πρόγραμμα συναντήσεων του αγγλόφωνου κοινού με τους Ελληνες συγγραφείς. Ακούει κανείς;

Το ελληνικό momentum του Λονδίνου

Ποιον ρόλο θα παίξει η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ενωση τώρα που το προσφυγικό πρόβλημα φαίνεται να οξύνει την πολυεπίπεδη κρίση; Τι έχει φανερώσει η στάση της ελληνικής κοινωνίας τον τελευταίο καιρό; Τι σημαίνει το γεγονός ότι κατά την τελευταία εξαετία στην Ελλάδα έχουν διευρυνθεί τα όρια της ετερότητας, τι σημαίνει δηλαδή το ότι έχουν δημιουργηθεί νέες κατηγορίες «Αλλων» με αποτέλεσμα να αναπροσδιορίζονται οι ταυτότητες και οι σχέσεις στην Ελλάδα;

Η «Εφ.Συν.» έθεσε τα ερωτήματα αυτά στη Μαρία Μαργαρώνη, στον Μπρους Κλαρκ και στον Ρόντρικ Μπίτον, που επέλεξαν διαφορετικές γωνίες προσέγγισης της επικαιρότητας, αλλά έδωσαν βάρος και οι τρεις στη νεότερη και σύγχρονη ελληνική αλλά και ευρωπαϊκή Ιστορία ως κλειδί για την κατανόηση της κρίσιμης σημερινής κατάστασης.

Γεννημένη στην Αγγλία, η Μαργαρώνη σπούδασε Ελληνική Ιστορία και αναδείχθηκε με κείμενα ερευνητικής δημοσιογραφίας, δίνοντας φωνή στους αόρατους απλούς ανθρώπους που έχουν πληγεί από την κρίση στην Ελλάδα, αλλά και στην Κύπρο, τη Σερβία και την Ουγγαρία. Σήμερα είναι ανταποκρίτρια στο Λονδίνο του αμερικανικού περιοδικού The Nation, αλλά παράλληλα κάνει ραδιοφωνικά ντοκιμαντέρ για το BBC, παρακολουθώντας συστηματικά την ελληνική πολιτική σκηνή.

Ο Μπρους Κλαρκ πρωτοεγκαταστάθηκε στην Ελλάδα ως ανταποκριτής του Reuters το 1982, έμεινε ώς το 1986 και επιστρέφει έκτοτε τακτικά, γράφοντας από το 1998 πολιτικές αναλύσεις για το περιοδικό Economist.

Κυρίως, όμως, με το βιβλίο του Δυο φορές ξένος. Οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα και Τουρκία (εκδ. Granta 2006, Ποταμός 2007, μτφ. Βίκυ Ποταμιάνου) εξερεύνησε το τίμημα της Συνθήκης της Λωζάννης (1923), το εθνικιστικό πρόταγμα, και το πώς ο ξεριζωμός και η αναγκαστική μετανάστευση επηρέασαν τις ζωές των απλών ανθρώπων και τους υποχρέωσαν να σκεφτούν αλλιώς την ταυτότητά τους.

Απ’ την πλευρά του, ο Μπίτον έχει ασχοληθεί μέσα από διαφορετικούς δρόμους με τη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Είναι καθηγητής Σύγχρονης Ελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο King’s College και διευθύνει το εκεί Κέντρο Ελληνικών Σπουδών. Πρόσφατα κυκλοφόρησε η μελέτη του για την Ιδέα του έθνους στην ελληνική λογοτεχνία (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015), όπως και ο Πόλεμος του Μπάιρον (Πατάκης, 2015).

Εχει γράψει επίσης τη μοναδική βιογραφία του Σεφέρη (Ωκεανίδα, 2003) και μια Εισαγωγή στη Νεότερη ελληνική λογοτεχνία (Νεφέλη, 1996).

Τα σχόλια και των τριών για τα ελληνικά πράγματα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.

Μαρία Μαργαρώνη:

Η καρδιά των ευρωπαϊκών αντιφάσεων

«Η ελληνική κρίση δεν ήταν ποτέ μόνο ελληνική, και θεωρώ απλουστευτικό το να λέμε ότι η Ελλάδα ήταν το πειραματόζωο της Ευρώπης. Κατά τη γνώμη μου, η Ελλάδα είναι το σημείο όπου εκδηλώνονται όλες οι αντιφάσεις της Ευρώπης, το σημείο όπου η οξύτητα της ρήξης γίνεται πιο φανερή. Η Ευρώπη βιώνει μια σχιζοφρενική κατάσταση “διχασμού” με ψυχαναλυτικούς όρους.

Η πολιτική, πολιτισμική, κοινωνική και, τώρα, προσφυγική κρίση την φέρνουν μπροστά στις ευθύνες της, όμως εκείνη αρνείται να δει τα προβλήματα που έχει μέσα της. Αντ’ αυτού, προτιμά να καταστήσει την Ελλάδα αποθήκη των προβλημάτων της Ευρώπης. Πράγματι, λοιπόν, η Ελλάδα αντιμετωπίζει τεράστιες δυσκολίες, όμως παρ’ όλα αυτά, κρατά την ανθρωπιά της. Γι’ αυτό ακριβώς πιστεύω ότι θα έχει πολλά να προσφέρει στην Ευρώπη.

»Η Ελλάδα της κρίσης επαναφέρει στο προσκήνιο το καίριο ζήτημα ποιος είναι “Αλλος” και κυρίως ποιος δεν είναι “Αλλος”. Είναι ένα ζήτημα που γίνεται όλο και πιο πιεστικό γι’ αυτήν, τώρα που η Ευρώπη κλείνει τα σύνορά της, και η Ελλάδα εξαναγκάζεται να μετατραπεί σε ένα μαντρί για χιλιάδες πρόσφυγες.

Το κεφάλαιο στο Critical Times, Critical Thoughts, Κρίσιμοι καιροί, κρίσιμες σκέψεις για τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις του “Αλλου” φωτίζει πολλές από τις παραμέτρους του ζητήματος, και δείχνει ότι είναι ακόμα ανοιχτό προς πολλές κατευθύνσεις. Αλλωστε έχει μεγάλη ιστορία από τα μέσα του 19ου αιώνα, και την τότε στροφή του ελληνισμού προς τον ρομαντικό εθνικισμό. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι το σημαντικό ερώτημα που αναδύεται από την Ελλάδα της κρίσης είναι: Τι είναι αυτό στους “Αλλους” που τους καθιστά “Αλλους”… σε σχέση με ποιους;»

Μπρους Κλαρκ:

Το ολισθηρό ζήτημα της «ημετερότητας»

«Η σημερινή πραγματικότητα στην Ελλάδα εξαναγκάζει τους ανθρώπους να αναπροσδιορίσουν το νόημα κάθε ορισμού. Ειδικότερα όταν ορίζουν τους πρόσφυγες ή τους μετανάστες ως “Αλλους”, θα χρειαστεί να εξερευνήσουν τη διαφορετική σημασία που έχει η “ετερότητα” (otherness) από την “ποικιλότητα” (diversity), και κυρίως να σκεφτούν πώς θα διαχειριστούν το ζήτημα της “ημετερότητας”. Αυτή η λέξη δεν υπάρχει στα ελληνικά (και δεν εννοεί τους πολιτικά “ημέτερους”), όμως θα ήθελα να την εισαγάγω, διότι παραπέμπει στις αντιφάσεις που βγαίνουν στην επιφάνεια σε συνθήκες κρίσης όπως οι σημερινές.

»Ζω στη Βόρεια Ιρλανδία, μια χώρα πολύ αντιφατική, και ξέρω καλά ότι ακόμη και ανάμεσα στα μέλη της ίδιας οικογένειας υπάρχουν αμφίθυμες και διφορούμενες συμπεριφορές, που μονάχα τώρα, δειλά δειλά, αρχίζουν να εκφράζονται. Πιστεύω λοιπόν ότι και η κατάσταση στη σημερινή Ελλάδα θα εξαρτηθεί από το πώς η κοινωνία θα αντιληφθεί την έννοια της ταυτότητας άρα και της ετερότητας.

»Από το αν δηλαδή θα κλίνει προς έναν άκαμπτο ή πιο ευέλικτο προσδιορισμό της. Παίρνω ως παράδειγμα τη δεύτερη γενιά των μεταναστών που έχουν πάρει απολυτήρια από ελληνικά σχολεία και παρουσιάζουν εξαιρετικές επιδόσεις στα πεδία είτε του πολιτισμού είτε του αθλητισμού. Είναι πολύ κρίσιμο να θυμηθούμε ότι αρκεί αυτή η θετική διάκριση για να ενισχυθεί μια αμυντική αντίδραση από τον ντόπιο πληθυσμό. Η συζήτηση που έγινε γύρω από τον μπασκετμπολίστα Γιάννη Αντετοκούνμπο, του οποίου και οι δύο γονείς κατάγονται από τη Νιγηρία, είναι χαρακτηριστική.

»Βλέπω λοιπόν να παραμένει ανοιχτό ερώτημα το ποιες θα είναι για κάθε ελληνική οικογένεια οι συνέπειες αυτού του επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας. Είναι μια διαδικασία που μπορεί να τρομάζει, αλλά μπορεί και να γίνει συναρπαστική. Και ίσως εδώ να βρίσκεται το καινούργιο στοίχημα για τους συγγραφείς στην Ελλάδα: να αντιπαλέψουν τα αντανακλαστικά της “ημετερότητας”, και να αφαιρέσουν τον φόβο από την κοινωνία.».

Ρόντρικ Μπίτον:

Η γραμμή θα χαραχτεί στην Ελλάδα

«Από τη δεκαετία του 1820 η Ελλάδα είναι πρωτοπόρα στην Ευρώπη. Το παράδειγμα που έδωσε με την εθνική επανάσταση και με τη διαμόρφωση ανεξάρτητου έθνους-κράτους, το ακολούθησαν κατόπιν όλα τα κράτη της Ευρώπης, αν όχι και της οικουμένης. Μην ξεχνάμε ότι πριν από το 1830, τα μόνα παραδείγματα ήταν οι ΗΠΑ και οι επαναστατημένες χώρες της Νότιας Αμερικής. Στην Ευρώπη δεν υπήρχε τέτοιο προηγούμενο.

»Τώρα, η Ελλάδα είναι και πάλι πρωτοπόρα, τη στιγμή που ολόκληρη η Ευρωπαϊκή Ενωση απειλείται με διάλυση. Είναι ζητούμενο το πώς θα τα βγάλει πέρα η Ευρώπη με τη διπλή κρίση της οικονομίας και της προσφυγιάς , αλλά όπως και να γίνει, είναι πιθανόν ότι πάλι η γραμμή θα χαραχτεί στην Ελλάδα, που βρίσκεται στο επίκεντρο και των δυο κρίσεων».

Οι μη αναγνωρισμένοι νομοθέτες

Η συλλογική έκδοση Critical Times, Critical Thoughts έχει πετύχει έναν δύσκολο στόχο: μέσα από τόσο διαφορετικές μεταξύ τους προσεγγίσεις, θεωρητικές ή βιωματικές, καθρεφτίζει, όψεις της ελληνικής και ελληνοκυπριακής κρίσης που αμφισβητούν στερεότυπα, που φωτίζουν αλλαγές νοοτροπίας ή κοινωνικούς μετασχηματισμούς, που εξερευνούν την αναδίπλωση μεγάλου μέρους της κοινωνίας σε μια κλειστή ταυτότητα και που απουσιάζουν από τις αναφορές των ΜΜΕ, ή και των πολιτικών, οικονομολόγων και διεθνών γραφειοκρατών. Αραγε θα μπορέσει αυτό το βιβλίο να αλλάξει τα μυαλά των Ευρωπαίων και να ανασκευάσει τις δογματικές απόψεις για την ελληνική και την κυπριακή υπόθεση;

Ο Ρόντρικ Μπίτον δεν περιμένει άμεσα αποτελέσματα. Ωστόσο, όπως σχολίασε στην «Εφ.Συν.»:

«Γράφει κάπου ο Μανόλης Αναγνωστάκης ότι “η ποίηση δεν ανατρέπει καθεστώτα”. Ομως θυμάμαι, πέρυσι στη Λευκωσία τον έξοχο Κύπριο ποιητή Κυριάκο Χαραλαμπίδη να λέει ότι αν οι πολιτικοί είχαν διαβάσει τους ποιητές, δεν θα γινόταν η εισβολή του 1974. Και παλιότερα, το 1821, ο φιλέλληνας Percy Bysshe Shelley είχε γράψει: “Poets are the unacknowledged legislators of the world” (“Οι ποιητές είναι οι μη αναγνωρισμένοι νομοθέτες του κόσμου”).

»Αλλά αν είναι έτσι, πώς γίνεται; Πιθανόν η ποίηση και η πεζογραφία να μην αλλάζουν από μόνες τους τον κόσμο, ωστόσο η ανάγνωσή τους, εκ μέρους του αναγνωστικού κοινού, αλλάζει νοοτροπίες και, με αυτόν τον τρόπο, σιγά σιγά και ο κόσμος αλλάζει. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι πεζογράφοι θα μας βγάλουν οι ίδιοι από την κρίση. Και ας μην έχουμε αυταπάτες ότι οι Ελληνες πεζογράφοι διαβάζονται εις τας Ευρώπας. Οι νοοτροπίες που τυχόν θ’ αλλάξουν δεν είναι λοιπόν των Ευρωπαίων, αλλά των ίδιων των Ελλήνων. Με αυτήν την έννοια, η λογοτεχνία καλλιεργεί ένα εκλεπτυσμένο είδος συλλογικής αυτοσυνείδησης».

Ο Μπρους Κλαρκ, απ’ την πλευρά του, ξεχωρίζει ως πλέον χρήσιμες για ένα διεθνές κοινό τις δύο εκδοχές της ετερότητας που παρουσιάζει στο δοκίμιό του –αλλά και ενσωματώνει– ο 58χρονος συγγραφέας Θεόδωρος Γρηγοριάδης. «Πρώτα», λέει ο Κλαρκ, «είναι αυτή η αίσθηση την οποία έχει κάποιος/α που μεγαλώνει σε μια ορισμένη κοινότητα, με ορισμένες προσδοκίες, και συνειδητοποιεί ότι δεν πρόκειται ποτέ να τις συναντήσει, ότι ο εαυτός του/της είναι ένας “άλλος”. Και έπειτα είναι ο λογοτεχνικός χαρακτήρας ο οποίος θα μπορούσε να θεωρηθεί “άλλος” με όρους εθνότητας, θρησκείας, σεξουαλικότητας κ.ο.κ., όμως ο συγγραφέας πείθει τον αναγνώστη ότι αυτό το ανθρώπινο ον είναι σαν κι αυτόν».

Και οι τρεις πανελίστες στάθηκαν επίσης στην ανερχόμενη αστυνομική λογοτεχνία της κρίσης «επειδή μπορεί να εξερευνήσει πολύ αποτελεσματικά τα ζητήματα της πληθυντικής ταυτότητας». Και τέλος υπογράμμισαν τη συμβολή αυτής της έκδοσης στην ανάδειξη της ελληνοκυπριακής πεζογραφίας. Μιας πεζογραφίας που, όπως είπε από το βήμα η ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «βγαίνει μέσα από μια μεγάλη πολυπολιτισμική εμπειρία, αναπτύσσει δικές της τεχνικές και θέματα διαφορετικά από εκείνα που των Ελλήνων λογοτεχνών, και συνιστά μια αξιόλογη μεταποικιακή λογοτεχνία».