Συνομιλίες (αριστερής) κορυφής

Λίγες ημέρες πριν από τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, που έγινε ο καταλύτης για να εκδηλωθεί η πολυεπίπεδη ελληνική κρίση, οι δύο μελλοντικοί υπουργοί Οικονομικών της πρώτης κυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ είχαν δανειστεί την ίδια εικόνα από τον Τέρυ Ηγκλετον για να περιγράψουν σε ξεχωριστά κείμενά τους την ιδανική κοινωνία που αποδίδει στη ζωή το νόημά της.

Ηταν η εικόνα της συνεργασίας και του αυτοσχεδιασμού σε ένα μουσικό συγκρότημα της τζαζ, όπου «το ταλέντο και οι ικανότητες του ενός είναι προϋπόθεση για την πλήρη άνθηση του ταλέντου του άλλου» (Τσακαλώτος). Διότι «το νόημα της ζωής δεν βρίσκεται εντός του ατόμου μας αλλά διαβιοί στις σχέσεις των ανθρώπων, και φανερώνεται μόνο όταν η ελεύθερη δράση του ενός συνεισφέρει στην ελεύθερη δράση των “άλλων”» (Βαρουφάκης).

Ετσι δημιουργείται «ένα σύνολο μεγαλύτερο από το άθροισμα των επιμέρους μερών» (Τσακαλώτος). «Δεν πρόκειται δηλαδή για θέμα μεταφυσικό, αλλά για ζήτημα ηθικής και αφορά τον τρόπο που ζούμε» (Βαρουφάκης). Σ’ αυτήν την περίπτωση μιλάμε για την κατά Ηγκλετον «πολιτική αγάπη», αλλά και για την ουσία της ουτοπίας του Μαρξ. Από εκεί ξεκινώντας, ο Τσακαλώτος προχώρησε συζητώντας την αριστερή πολιτική πράξη και τη σημασία του πολιτικού ρεαλισμού όσο και του ακτιβισμού στη νέα εποχή.

Τα κείμενα αυτά των δύο οικονομολόγων, που δίδασκαν τότε στο πανεπιστήμιο, ίσως να έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον σήμερα απ’ ό,τι το 2008. Μαζί με μια θαυμάσια συνέντευξη-ποταμό του Ηγκλετον προς τον καθηγητή Ιστορίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας Δημήτρη Δημηρούλη, είχαν πρωτοδημοσιευτεί σε ένα πλούσιο αφιέρωμα των Αναγνώσεων της «Αυγής» (επιμ. Κώστας Βούλγαρης) με αφορμή την πρώτη επίσημη επίσκεψη αυτού του ριζοσπάστη στοχαστή στην Αθήνα.

Σ’ αυτά προστέθηκαν κάποια άρθρα-διαμάντια του Ηγκλετον για σπουδαίους ομοτέχνους του, και όλα συγκεντρώθηκαν στα Κείμενα για τη ζωή, την ποίηση, την πολιτική. Εναν τόμο γνωριμίας με τις πιο ερεθιστικές απόψεις του, τον οποίο είχε επιμεληθεί η σημερινή περιφερειάρχης Αττικής Ρένα Δούρου (2009), διευθύνοντας τις βραχύβιες εκδόσεις Το Πέρασμα, τόμος που ευτυχώς επανεκδόθηκε (2015) από τον Ταξιδευτή.

Ωστόσο, η συγκεκριμένη ανάλυση αναπτύσσεται ειδικότερα στο όχι ακόμα μεταφρασμένο The Meaning of Life (2007, Το νόημα της ζωής), που συνόψισε ο Βαρουφάκης, και στο επίσης ανέκδοτο στα ελληνικά απομνημόνευμα The Gatekeeper: a memoir (2001, Φύλακας επί των πυλών), που κέντρισε τον Τσακαλώτο.

Ηθικές αρχές

«Η Αριστερά δεν έχει μόνο τα καλύτερα οράματα αλλά και τον μεγαλύτερο ρεαλισμό», υπογράμμιζε ήδη από το 2008 ο Τσακαλώτος. Και συμφωνούσε με τον Ηγκλετον ότι το αντίθετο του ρεαλισμού είναι η παραδοχή πως αυτό που έχουμε είναι το καλύτερο που θα μπορούσαμε να αποκτήσουμε. Η άποψη αυτή σαν να προοιωνιζόταν τη σημερινή του θέση, πως «κάτω από τα ραντάρ» της συμφωνίας του Ιουλίου 2015 με τους δανειστές υπάρχουν πολλά που μπορούν να διορθωθούν από μια αριστερή κυβέρνηση που πιστεύει σε μια πολιτική με κοινωνικό πρόσημο.

«Ο ρεαλισμός επιτάσσει ριζικούς μετασχηματισμούς στην οικονομία, στην κοινωνία και στην πολιτική» επέμενε ο κατοπινός υπουργός. Κι αυτό ισχύει πολύ περισσότερο σε μια δυσοίωνη εποχή σαν την τωρινή, όπου ο καπιταλισμός έχει γίνει περισσότερο επιθετικός και διαβρωτικός από ποτέ. Ετσι ο Τσακαλώτος διασταυρωνόταν με την προσέγγιση του Ηγκλετον, ο οποίος στο Gatekeeper παρατηρεί ειρωνικά ότι πλέον ακόμα και οι πιο μετριοπαθείς διεκδικήσεις -όπως π.χ. το ότι «όλοι στον πλανήτη πρέπει να έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό και σε φαγητό»- δημιουργούν συγκρούσεις. Γι’ αυτό και χαρακτηρίζει «επαναστάτες» τους ψύχραιμους ρεαλιστές και όχι τους «φαντασιόπληκτους “πραγματιστές”».

Διατρέχοντας το κρίσιμο απόσπασμα του Ηγκλετον, στο οποίο είχε εστιάσει το άρθρο του ο Τσακαλώτος, ο σημερινός αναγνώστης δεν μπορεί παρά να κάνει την προβολή στην εσωτερική συζήτηση για τις φυγόκεντρες τάσεις που εκδηλώνονται στον ΣΥΡΙΖΑ. Και είναι σαν να ακούει από τα χείλη του ένα μήνυμα ενωτικό και αγωνιστικό προς τους συντρόφους του.

Πράγματι, ο Ηγκλετον, που δηλώνει πρώην αριστεριστής, εξαίρει την ηθική διάσταση που είχε ο ακτιβισμός εκείνων των ομάδων. «Σε μερικές περιπτώσεις πρέπει απλώς να κάνουμε το σωστό», γράφει, έστω κι αν δεν μπορούμε να επηρεάσουμε άμεσα τα πράγματα. «Αυτό επιτάσσει η ηθική αρχή». Και ο Τσακαλώτος δείχνει να συμφωνεί πως αυτήν την σπάνια αρχή «πρέπει να τη διαφυλάττουμε στην πολιτική ζωή». Τα αποτελέσματατα μπορεί να έχουν σημασία, «αλλά δεν είναι το παν».

Η κουλτούρα ως πρόβλημα

Η Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας, που εκδόθηκε το 1983 (Οδυσσέας 1989/2008, μτφρ. Δημήτρης Τζιόβας) ήταν το έργο-τομή στην πορεία του 72χρονου σήμερα Ηγκλετον: μετέτρεψε αυτόν τον αντάρτη καθηγητή της Οξφόρδης σε μείζονα αστέρα παγκόσμιου βεληνεκούς. Εκείνος κατέδειξε τον καθοριστικό ρόλο της λογοτεχνίας στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας στην Αγγλία και καταξίωσε την «Πολιτισμική θεωρία» σαν… προσάναμμα της ριζοσπαστικής πολιτικής (ώσπου έχασε την παρεμβατικότητά της, όπως θα πει το 2003). Και εκείνος συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του επιστημονικού πεδίου των «Πολιτισμικών σπουδών». Το παρακάτω σχόλιό του είναι χαρακτηριστικό:

«Μετά τη δεκαετία του ’60 η λέξη “κουλτούρα” έχει μετακινηθεί γύρω από τον άξονά της. Σήμερα (2000) σημαίνει μάλλον την επιβεβαίωση μιας συγκεκριμένης ταυτότητας -εθνικής, σεξουαλικής, εθνοτικής, τοπικής- παρά την υπέρβασή της. Και αφού αυτές οι ταυτότητες θεωρείται ότι έχουν υποστεί καταπίεση, ό,τι κάποτε γινόταν αντιληπτό ως πεδίο συναίνεσης έχει μετατραπεί σε πεδίο σύγκρουσης. Η κουλτούρα δεν είναι πλέον ένα μέσον με το οποίο λύνονται οι πολιτικές διαφορές, μια πολυδιάστατη κατάσταση μέσα από την οποία ερχόμαστε σε επαφή ο ένας με τον άλλο απλώς ως συνάνθρωποι. Αντίθετα, αποτελεί μέρος του ίδιου του λεξικού της πολιτικής σύγκρουσης». (Η έννοια της κουλτούρας, Πόλις 2003, μτφρ. Ηλίας Μαγκλίνης, εισαγωγή Δημήτρης Τζιόβας)

Ανήσυχο πνεύμα

Καίμπριτζ (1964-68), Οξφόρδη (1968-2001), Μάντσεστερ (2001-2008), Εθνικό Πανεπιστήμιο Ιρλανδίας… Ο Ηγκλετον δίδαξε μέσα στο σύστημα, αλλά δεν αγοράστηκε από αυτό. Ζώντας στην κόψη διαφορετικών κόσμων, δεν έπαψε να λειτουργεί ως δημόσιος διανοούμενος, και παραμένει ισχυρός αντίπαλος όπως οι παλιοί ροκάδες.

Ωστόσο, κατηγορήθηκε για την κριτική του στάση απέναντι στους θεσμούς της άρχουσας τάξης με τους οποίους συνεργάστηκε. Η σχετική απάντησή του στον Δημηρούλη το 2008 δείχνει εντιμότητα, εξηγεί τι σημαίνει ανήσυχο πνεύμα και κλείνει το μάτι σε κάποια σημερινά φαινόμενα. «Σε μια κοινωνία προς την οποία είμαστε αντίθετοι, τα βήματα από τα οποία μιλάμε εμπεριέχουν πάντα ένα στοιχείο συμβιβασμού. Δεν υπάρχει λοιπόν καθαρή ασυμβίβαστη στάση.

Απλώς πρέπει να δουλεύεις όσο καλύτερα μπορείς. Εγώ δεν παριστάνω τον μεγαλύτερο ριζοσπάστη, ωστόσο έχει σημασία ότι ενώ εργάστηκα σε μεγάλα ιδρύματα, πάντα υποστήριζα περιθωριακές απόψεις. Φαίνεται ίσως περίεργο να το λέει ένας καθηγητής στην Οξφόρδη, αλλά οι κυρίαρχες τάξεις έχουν τεράστια δύναμη να κάνουν τους ανθρώπους να σιωπούν».