Ενας Μάρλοου για το σήμερα

«Οταν ήμουν νέος, δυο-τρεις χιλιετίες πριν, νόμιζα ότι ήξερα τι έκανα. Αντιλαμβανόμουν τα καπρίτσια του κόσμου –τους σατυρικούς χορούς που του αρέσει να ρίχνει με τις ελπίδες και τις επιθυμίες μας– όσον όμως αφορούσε στις πράξεις μου, ήμουν βαθιά πεπεισμένος ότι καθόμουν με το σπαθί μου στη θέση του οδηγού κρατώντας γερά το τιμόνι μέσα στα χέρια μου.

Τώρα έχω άλλη γνώμη. Τώρα ξέρω ότι οι αποφάσεις που νομίζουμε ότι παίρνουμε, στην πραγματικότητα παίρνονται μόνο εκ των υστέρων, και όταν όντως συμβαίνει κάτι, το μόνο που κάνουμε είναι να παρασυρόμαστε».

Αυτός είναι ο Φίλιπ Μάρλοου του Τζον Μπάνβιλ και όχι του Ρέιμοντ Τσάντλερ.

Και μόνο για μια τέτοια αυτοπροσωπογραφία και για κάτι τέτοιες σκέψεις γύρω από τις αδυναμίες ή τις ιδιοτροπίες των ανθρώπων, αξίζει ο σημερινός αναγνώστης να διαβάσει το αστυνομικό μυθιστόρημα Η ξανθιά με τα μαύρα μάτια (Καστανιώτης, μτφ. Μαρία Φακίνου), που ο σπουδαίος Ιρλανδός υπογράφει με το… νουάρ ψευδώνυμό του, Μπέντζαμιν Μπλακ.

Αυτόν επέλεξε το Ιδρυμα των Κληρονόμων του Τσάντλερ (25 χρόνια μετά από τον Ρόμπερτ Πάρκερ), και αυτός ανέλαβε το δύσκολο στοίχημα να ζωντανέψει τον πιο εμβληματικό και πιο στοχαστικό από τους ιδιωτικούς ντετέκτιβ στην αμερικανική αστυνομική λογοτεχνία, ενώ έχουν περάσει 60 σχεδόν χρόνια από το Πλεϊμπάκ (1958), την τελευταία υπόθεση όπου πρωταγωνίστησε.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η λογοτεχνική αγορά ακολουθεί τα βήματα της βιομηχανίας των σίκουελ. Ωστόσο, αν πάρουμε υπόψη μας και τις αναβιώσεις του Σέρλοκ Χολμς (από τον Αντονι Χόροβιτς), ή του Τζέιμς Μποντ (από τους Κίνγκσλεϊ Ειμις, Σεμπάστιαν Φοκς, Ουίλιαμ Μπόιντ), μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι ο Μπάνβιλ/Μπλακ κέρδισε το στοίχημα. Κατάφερε να συλλάβει το πνεύμα του Τσάντλερ (1888-1959), και να μην πέσει στην παγίδα της απομίμησης.

Και έγραψε ένα μυθιστόρημα που μπορεί να γοητεύσει ακόμα και όσους αγνοούν τα κορυφαία έργα του Αμερικανού, το Αντίο γλυκιά μου (1940), την Κυρία της λίμνης (1943), τον Μεγάλο αποχαιρετισμό (1954) κ.ά. Βέβαια, όπως εκεί, έτσι και στην Ξανθιά με τα μαύρα μάτια μεταφερόμαστε στην Καλιφόρνια του ’50, με την αλαζονική και διεφθαρμένη κοινωνία των πάμπλουτων που σχεδιάζουν αγαθοεργίες ενόσω διαπλέκονται με τον υπόκοσμο. Οπως εκεί, έτσι και εδώ το βάρος πέφτει στη δράση, κι όχι στην αναζήτηση του ενόχου. Εδώ μάλιστα τα εγκλήματα είναι πολλά.

«Πίσω απ’ ό,τι είχε συμβεί, υπήρχε μια άλλη εκδοχή πραγμάτων που δεν μπορούσα να διαβάσω. Παρόλα αυτά, ήξερα πως υπήρχε εκεί…», σχολιάζει ο Μάρλοου. Ενας Μάρλοου με ραγισμένη καρδιά. Αυτή ίσως να είναι η σημαντικότερη συμβολή του Μπάνβιλ/Μπλακ στην εξέλιξη αυτού του αθάνατου λογοτεχνικού χαρακτήρα.

Ο Τσαντλερικός Μάρλοου είναι ένας μοναχικός ντετέκτιβ που πλάστηκε σε αντιδιαστολή με το δίπολο των καλών/κακών. Ψείρας, σκληρός αλλά με ρομαντική ψυχή, ακολουθεί μια προσωπική ηθική που χωράει τις παρανομίες αλλά όχι τις ατιμίες, καπνίζει και πίνει πολύ όπως ο δημιουργός του, παίζει μόνος του σκάκι, έχει υπαρξιακές αγωνίες και σκοντάφτει σε μοιραίες γυναίκες τόσο ολέθριες ώστε ο Τσάντλερ είχε κατηγορηθεί για μισογυνισμό. Ο Μπλακικός Μάρλοου μπλέκεται λιγότερο σε καβγάδες, αλλά είναι πιο μελαγχολικός.

Επίσης είναι πιο διανοούμενος, και έτοιμος να δει έναν πυρήνα ομορφιάς μέσα σε κάθε γυναίκα. Ο Ιρλανδός συγγραφέας έχει πάρει τη σκυτάλη από το ύστατο μυθιστόρημα του Τσάντλερ, όπου ο Μάρλοου έχει μια (χαλαρή) σχέση με την Λίντα Λόρινγκ, αλλά εδώ τον παρουσιάζει να ερωτεύεται την πελάτισσά του - και φίλη της - Κλερ Κάβεντις. Παρόλα αυτά, μέσα του παραμένει καχύποπτος με την κρίσιμη ερώτηση πάντα στο μυαλό: «τι ξέρει που έχει επιλέξει να μη μου πει;».

Μπάνβιλ, Σιμενόν, Τσάντλερ

Ο Τζον Μπάνβιλ έγραψε 14 υπέροχα μυθιστορήματα που αναστοχάζονται το ζήτημα της ταυτότητας, της επινόησής της και της απώλειάς της (βλ. Ο αδιάφθορος, Σάβανο, Η θάλασσα, Αρχαίο φως κ.ά.), αλλά μόλις το 2004 άρχισε να γράφει και νουάρ μυθιστορήματα, βασισμένα στην ιδέα της ηθικής αμφισημίας των χαρακτήρων, και πιο αφηγηματικά. Σ’ αυτά χρησιμοποιεί ψευδώνυμο, και ως πρωταγωνιστή έχει τον Κουίρκ, έναν ιατροδικαστή (βλ. Ο διπλός θάνατος της Κριστίν Φολς).

Είναι ενδιαφέρον το ότι ο συγγραφέας που τον ενέπνευσε ήταν ο Ζορζ Σιμενόν, και μάλιστα με τα σκληρά και υπαρξιακά μυθιστορήματά του όπου δεν εμφανίζεται ο Μεγκρέ (βλ. Το χιόνι ήταν βρόμικο, Σεληνιασμός). Κι από τους Αμερικανούς, τον επηρέασε, λέει, ο Τζέιμς Κέιν, τον οποίο απεχθανόταν ο Τσάντλερ.

Ωστόσο ο Μπάνβιλ/ Μπλακ συγγένευε με τον Τσάντλερ πολύ πριν αναλάβει να αναβιώσει τον Φίλιπ Μάρλοου, επειδή κι αυτός στα, επτά έως τώρα, αστυνομικά του εστιάζει στη δεκαετία του ’50. Μια δεκαετία, λέει, «πολιορκημένη από τον φόβο και το μίσος, φορτωμένη ενοχές, τραυματισμένη από τις συνέπειες του Πολέμου, χτυπημένη από τη φτώχεια, παρανοϊκή, όμως πολύ ενδιαφέρουσα για έναν συγγραφέα».

Αυτό το κλίμα τυλίγει την Ξανθιά με τα μαύρα μάτια, και έχει δηλητηριάσει τις συνειδήσεις των πρωταγωνιστών. Εκεί ίσως βρίσκεται και το σημείο όπου διασταυρώνεται αυτό το μυθιστόρημα με τη σημερινή εποχή. Διότι όλοι οι κεντρικοί χαρακτήρες είναι σκουριασμένοι μέσα τους, και προδίδουν εντέλει αυτό που υπήρξαν στην αφετηρία τους.

Το βιβλίο ξεκινά με την ιστορία μιας σαγηνευτικής γυναίκας και του αγνοούμενου μορφονιού της, και καταλήγει να φέρει στην επιφάνεια τη σαπίλα της ελίτ στις ΗΠΑ του ’50. Ξεχωρίζουν οι εκφυλισμένοι απόγονοι των Αγγλων αποικιοκρατών που με προκάλυμμα τα κλαμπ μεγαλοεπιχειρηματιών παίζουν εκβιαστικά παιχνίδια «ανάπτυξης», με δημάρχους και σερίφηδες σε διατεταγμένη υπηρεσία.

Από την άλλη, οι έμποροι λευκής σκόνης και κάποια σκληρά καρύδια χωμένα στις χαρτοπαικτικές κομπίνες παίζουν με τις αδυναμίες των ανθρώπων, χωρίς ενδοιασμούς. Η Αστυνομία δεν εμφανίζεται πουλημένη όπως στα μυθιστορήματα του Ελρόι, ωστόσο τα πράγματα είναι σκοτεινά κάτω από τον καυτό ήλιο της Καλιφόρνια. Το τοπίο γεμίζει πτώματα αλλά οι πραγματικοί αυτουργοί θα διαφύγουν. Το σύστημα είναι κραταιό. Κι ο Μάρλοου του Μπάνβιλ/Μπλακ ενώ το ειρωνεύεται και το αντιμάχεται, δεν μπορεί να το θεραπεύσει.

Κλείσιμο ματιού

Υπάρχει ένα παιχνίδι ανάμεσα στον Μπάνβιλ και στον Τσάντλερ σε τούτο το μυθιστόρημα. Ησαν και οι δύο διανοούμενοι, αλλά ο Ιρλανδός έχει μεγάλα κέφια εδώ. Εφοδιάζει τον Μάρλοου με φράσεις, στίχους ή σκέψεις κλασικών συγγραφέων όπως ο Κόλεριτζ, ο Τζον Ντον, ο Λιούις Κάρολ, ο Κρίστοφερ Μάρλοου, ο Οσκαρ Ουάιλντ.

Φράσεις χωνεμένες στον λόγο του, με απόλυτη φυσικότητα. Κι έπειτα, αντί να παπαγαλίσει ατάκες του παλιού Μάρλοου, τσιμπάει κάποιους ήρωες του Τσάντλερ και τους ζωντανεύει στην Ξανθιά…

Ο πιο χαρακτηριστικός είναι ο Τέρι Λένοξ του Μεγάλου αποχαιρετισμού, αλλά αναφέρεται και στον Κουβανό πρωταθλητή σκακιού Καπαμπλάνκα που συναντάμε στο Ψηλό παράθυρο. Σ’ αυτά όμως, προσθέτει και ένα δικό του μυστικό: τη δηλωμένη προτίμησή του για τον Μάικ Κόλινς, τον επαναστάτη του απελευθερωτικού αγώνα των Ιρλανδών, και ιδρυτικό μέλος του ΙΡΑ, που δολοφονήθηκε ύπουλα (1922). Ο πατέρας της «Ξανθιάς» ήταν υποτίθεται πρωτοπαλίκαρό του!