Ψηφιακός εφιάλτης σαν ουτοπία

Σθεναρός υποστηρικτής του κοινωνικού ρόλου της λογοτεχνίας, ο Ντέιβ Εγκερς έγινε γνωστός επειδή έδωσε τον λόγο στους κολασμένους αυτού του κόσμου, πρόσφυγες, μετανάστες, φυλακισμένους, αναδεικνύοντας το παράδειγμά τους. Στο καινούργιο μυθιστόρημά του αφουγκράζεται τους αμφισβητίες της ψηφιακής εποχής.

Είναι ο Καντίντ της εποχής μας: το μυθιστόρημα για την πολιτισμική επανάσταση που υποτίθεται πως θα οδηγήσει στον «Δεύτερο Διαφωτισμό». Ο συγγραφέας του, όπως και ο Βολταίρος, αμφισβητεί την αισιοδοξία των συγκαιρινών του και καυτηριάζει ανελέητα τους οραματιστές της, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τους στόχους της. Μιλάμε για τον Κύκλο του Αμερικανού Ντέιβ Εγκερς, που κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες στα ελληνικά (Κέδρος, μτφρ. Ιλάειρα Διονυσοπούλου), φέρνοντας τον αναγνώστη αντιμέτωπο με μια εφιαλτική ουτοπία, η οποία του προσφέρεται με ένα κλικ.

Συγγραφέας ταλαντούχος, από τους λίγους με τόσο ουσιαστική ανθρωπιστική δράση, ο 44χρονος Εγκερς αποδομεί εδώ την παντοδύναμη αμερικανική ψηφιακή βιομηχανία, που όσο πολλαπλασιάζει τα τεχνολογικά επιτεύγματά της τόσο πιο ανησυχητικά διαχειρίζεται την εξουσία της.

Η πρωταγωνίστριά του, η 24χρονη Μέι Χόλαντ, πιάνει δουλειά χάρη στη φίλη της την Ανι στον (φανταστικό) καλιφορνέζικο «Κύκλο», την ισχυρότερη εταιρεία στην υφήλιο: μια πύλη πληροφοριών με ένα δισεκατομμύριο χρήστες, που ελέγχει το 90% της αγοράς των browsers, της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, των υπηρεσιών γραπτών μηνυμάτων, και κάθε μέρα προσλαμβάνει εκατοντάδες χαρισματικά νέα μυαλά. Ακόμα και τον χάκερ που κατάφερε να σπάσει το σύστημά της.

«Οι μικροί αρχάριοι εύχονται η μεγάλη φάλαινα να τους βρει αρκετά νόστιμους ώστε να τους καταβροχθίσει», εξηγεί η Ανι στη φίλη της. Και ο Εγκερς, που υπαινίσσεται τους άρχοντες του διαδικτύου όπως η Google, η Apple, το Facebook ή το Twitter, περνά στον αναγνώστη το μήνυμα ενός μηχανισμού που λειτουργεί με τους κανόνες της δαρβινικής φυσικής επιλογής. Μονάχα που οι «Κυκλιστές» δεν το βλέπουν έτσι.

Οι Κυκλιστές ενστερνίζονται τις αρχές της εταιρείας, «Επικοινωνία - Κατανόηση - Διαφάνεια», και βλέπουν τα ολόχρυσα όνειρά τους να πραγματώνονται στον χώρο της εργασίας τους όπου καθημερινά αγωνίζονται να ξεπεράσουν τον εαυτό τους. Το απολαμβάνουν να αξιολογούνται από συναδέλφους και προϊσταμένους ως προς τις επιδόσεις τους στη δουλειά τους και στη «συμμετοχή» τους στις καθημερινές ψυχαγωγικές/επιμορφωτικές δραστηριότητες της εταιρείας καθώς και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αρνούνται να καταλάβουν ότι όταν βαθμολογεί τα ποσταρίσματά τους, τα «χαμόγελα» και τα «σφυρίγματά» τους όλες τις ώρες της ημέρας, η εταιρεία ελέγχει -και εντέλει κατευθύνει- τις προτιμήσεις τους όσο και τα αντανακλαστικά τους.

«Είσαι ανίκανη να αφήσεις κάτι να υπάρχει μέσα σε τέσσερις τοίχους» εξανίσταται ο παλιός γκόμενος της Μέι, αλλά εκείνη τον αντιμετωπίζει σαν «χοντροηλίθιο» που λέει «παλαιολιθικές μαλακίες». Στο κάτω-κάτω χάρη στον «Κύκλο» ο άρρωστος πατέρας της έχει την καλύτερη περίθαλψη…

Πρόσχημα η διαφάνεια

Ωστόσο ο «Κύκλος» απέχει πολύ από την «Εταιρεία» την οποία ο Σαββόπουλος ευχαριστούσε ειρωνικά με το τραγούδι του το 1971. Το χαμόγελό του κρύβει ένα ολοκληρωτικό όραμα που, με πρόσχημα τη «διαφάνεια», επιτηρεί τους πάντες, ακόμη και τους εκλεγμένους πολιτικούς. Κι αν εισάγει μεγάλες τεχνολογικές καινοτομίες, αυτές δεν είναι πάντα προοδευτικές.

Το «Αληθινό Εγώ», λ.χ., δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη να ρυθμίζει ολόκληρη τη διαδικτυακή ζωή του με ένα κουμπί ισοδύναμο με μια (αληθινή) ταυτότητα -έναν λογαριασμό- έναν κωδικό passe-partout, αλλά καταργεί το δικαίωμα στην ανωνυμία. Το «Αθώο ίχνος», προστατεύει τα παιδιά από απαγωγές και κακοποίηση, εμφυτεύοντας όμως στον αστράγαλό τους ένα μόνιμο τσιπάκι. Και η «Αλλη οπτική» είναι μια ασύρματη κάμερα παρακολούθησης, σχεδόν αόρατη αφού έχει το μέγεθος ενός αντίχειρα, η οποία προωθείται στην ελεύθερη αγορά με τη δικαιολογία ότι η ίση πρόσβαση σε κάθε ανθρώπινη εμπειρία αποτελεί δικαίωμα. Ο «Κύκλος» «εμπορευματοποίησε την ουτοπία μας», σχολιάζει ο εμπνευστής του, το αλλοτινό παιδί-θαύμα, ο οποίος μετέχει στην Τρόικα των Σοφών που διοικούν την εταιρεία, και θα διαφοροποιηθεί.

Ιδρυτής του ανεξάρτητου εκδοτικού οίκου McSweeney’s και δημιουργός του περιοδικού The Believer που εστιάζει σε αντιεμπορικούς συγγραφείς, δημιουργός ενός κέντρου δωρεάν επιμόρφωσης για τα παιδιά με δυσλεξία ή με μαθησιακά προβλήματα, ο Εγκερς δεν έχει αυταπάτες ως προς την επικινδυνότητα των ιδιωτικών εταιρειών που ελέγχουν τη ροή των πληροφοριών. Διαλέγει λοιπόν μια πρωταγωνίστρια που θέλει να συνταχθεί με τους ισχυρούς και την παρακολουθεί να αλλοτριώνεται.

Η Μέι ακολουθεί τον αντίθετο δρόμο από αυτόν του Σνόουντεν. Στην αρχή προασπίζει την ιδιωτική της ζωή, και μάλιστα καλλιεργεί μια μυστική ερωτική σχέση. Σταδιακά όμως εκμαυλίζεται από την ιδέα τού «να τα βλέπουμε όλα, να τα ξέρουμε όλα», και φθάνει στην κορυφή με το σύνθημα «Τα μυστικά είναι ψέματα». Και τότε ο αναγνώστης εξοργίζεται. Αυτή είναι η νίκη του συγγραφέα.

Η λογοτεχνία ως μέσο αφύπνισης του αναγνώστη

Ο Κύκλος είναι τελικά πολλά μυθιστορήματα σε ένα. Είναι ένα οργουελικό μυθιστόρημα για τις αμαρτίες της ιντερνετικής επανάστασης. Είναι ένα μετα-μεταμοντέρνο campus novel για μια κοινωνικά αυτιστική κοινότητα – αυτή των social media. Είναι ένα πολιτικό μυθιστόρημα που καταγράφει την επέκταση του πεδίου της επιτήρησης και την υπονόμευση στο διαδικτυακό υπερ-κράτος, της δημοκρατίας, της ταυτότητας, της μνήμης, των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Είναι ένα δυστοπικό κοινωνικό μυθιστόρημα για τον νέο εαυτό που διαμορφώνουμε με τα κλικ μας. Αλλά ταυτόχρονα είναι ένα μυθιστόρημα που διαβάζεται απνευστί, όπως και τα προηγούμενα του Εγκερς, Τότε που σκοτείνιασε ο ουρανός (Μεταίχμιο 2008) και Ζεϊτούν (Τόπος 2011).

Εδώ, ο συγγραφέας παρουσιάζει λεπτομερώς το «θαύμα» αυτού του ψηφιακού κολοσσού και αφήνει τις ίδιες τις περιγραφές του να αφυπνίσουν τη συνείδηση του αναγνώστη. Ο Ελληνας αναγνώστης ειδικότερα θα σκεφτεί πολλές φορές τη σκοτεινή πλευρά της περίφημης «αριστείας» και της «αξιολόγησης» με τις οποίες οι κυβερνήτες τού πιπιλίζουν το μυαλό. Ο Εγκερς, με τη φωνή ορισμένων «απροσάρμοστων» δευτεραγωνιστών προσθέτει μερικές ενστάσεις παραπάνω. Επισημαίνει λ.χ. ότι η «αδίστακτη καπιταλιστική φιλοδοξία» διαφθείρει και τα πιο ριζοσπαστικά οράματα. Και ότι πολύ σύντομα, μπορεί να δούμε τον κάθε «Κύκλο» να «διευθύνει τις περισσότερες κυβερνητικές υπηρεσίες με την απίστευτη αποτελεσματικότητα του ιδιωτικού τομέα και με την αδηφάγα όρεξή του». Περιγράφει το πώς κατασκευάζεται στο διαδίκτυο η απαίτηση απέναντι στους πολιτικούς για γνωστοποίηση των πάντων και για διαφάνεια χωρίς όρους και όρια, και πώς όσοι δεν συμμορφώνονται ή διαφωνούν -π.χ. για τα νέα μονοπώλια του Ιντερνετ- καθίστανται παρίες και υπόκεινται σε εκβιασμούς μέχρι να εξοντωθούν.

Πρέπει να διασφαλίσουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ψηφιακή εποχή, καταλήγει. Πρέπει να διατηρήσουμε τα όρια ανάμεσα στο δημόσιο και στο ιδιωτικό. «Πρέπει όλοι να έχουμε το δικαίωμα στην ανωνυμία»… Ακούει κανείς;