«Δεν είχε απομείνει αγάπη μέσα μου»

«Κύριε Πρόεδρε, απέχετε μόλις λίγα μέτρα από μένα, αλλά απέχετε αιώνες από εκείνες και την απάνθρωπη αιχμαλωσία τους. Δεν βρισκόσασταν εκεί. Δεν μπορείτε να ξέρετε τι μας έκαναν. Ζείτε με την εξουσία σας κι εμείς με την ανημποριά μας».

Είναι ένα κορίτσι που έχει υποστεί απανωτούς βιασμούς, εξευτελισμούς, ταπεινώσεις, καταναγκασμό, εκφοβισμό και εξοστρακισμό. Ούτε την ηλικία της δεν θυμάται πια. Κρέμεται από την υποσιτισμένη νεογέννητη κόρη της, τρέμει ακόμα με όσα έζησε μετά την παράτολμη απόδραση από τη φυλακή της, και της ζητούν να μην πει «τίποτα αρνητικό» και να ακούει τα μεγάλα λόγια του αρχηγού του κράτους στη γιορτή που οργανώθηκε για την επιστροφή της «ηρωίδας»… στην κανονικότητα.

«Διαφάνεια. Ειλικρίνεια. Εξουσία». Ο Πρόεδρος είναι αποφασισμένος να δώσει «ένα τέλος στην κυριαρχία του τρόμου», και θα το καταφέρει, λέει, με «ευφυΐα, τεχνογνωσία, στρατηγική». Οι εχθροί μας, λέει, «επιδιώκουν να πεθάνουν ως μάρτυρες, αλλά δεν είναι μάρτυρες. (…) Δεν θα δεχτούμε τα ψέματά τους ως αλήθεια».

Αυτή η σκηνή θα μπορούσε να απηχεί την ελληνική πραγματικότητα των δύο τελευταίων μηνών, με συντεταγμένες τους βιασμούς των ανήλικων και της Δικαιοσύνης, υπό το μυωπικό βλέμμα της κυβέρνησης. Ομως αποτυπώνει τη χειρουργική ματιά της Εντνα Ο’ Μπράιαν στη βία, στην πολυεπίπεδη βαναυσότητα, στην απενοχοποιημένη σκληρότητα, στην υποταγμένη αποδοχή της και στη χειραφέτηση από τη σκιά της.

Αυτή η δυναμική και αδάμαστη γυναίκα, η ταλαντούχα Ιρλανδή συγγραφέας που τιμήθηκε την Κυριακή (7/3/21) με την ύψιστη πολιτισμική διάκριση της Γαλλίας, ήταν 86 χρόνων (!) όταν το 2016 έκανε το πρώτο της ταξίδι στη Νιγηρία και διάλεξε να δώσει φωνή σε μια οξυδερκή Νιγηριανή έφηβη. Είναι το Κορίτσι στο ομότιτλο μυθιστόρημά της (εκδ. Κλειδάριθμος, μτφρ. Χριστίνα Σωτηροπούλου), ένα σύμβολο για τις αγωνίες, τους αγώνες και τη γενναιότητα των σύγχρονων κοριτσιών.

Η Μαριάμ, βαφτισμένη χριστιανή, μαθήτρια σε δυτικότροπο σχολείο, αιχμαλωτίζεται με τις συμμαθήτριές της σε μια επιδρομή τζιχαντιστών της Μπόκο Χαράμ, υφίσταται την αγριότητά τους, παντρεύεται με το ζόρι, γεννά μια κόρη και στη διάρκεια ενός βομβαρδισμού του καταυλισμού τους από τις κυβερνητικές δυνάμεις, το σκάει με το μωρό και μια φίλη. Αλλά κι αν έχουν ξεφύγει από τους απαγωγείς τους βρίσκονται ακόμη στην αρχή των παθών τους.

Με αυτή την τρομερή αλήθεια αναμετριέται ετούτο το μυθιστόρημα. Δεν είναι τυχαίο ότι η συγκεκριμένη συγγραφέας είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον του Φίλιπ Ροθ για τα βιώματα και τη δουλειά της (χαρακτηριστική η συζήτησή τους στις Κουβέντες του σιναφιού, Πόλις 2004). Ούτε είναι τυχαίο, όπως δείχνουν τα αρχεία της στο Πανεπιστήμιο Emory, ότι αλληλογραφούσε με τον Σάμιουελ Μπέκετ, τον Τζον Κασσαβέτη ή τον Λόρενς Ολίβιε…

Η Εντνα Ο’ Μπράιαν (Edna O’ Brien) ταξίδεψε δύο φορές στη Νιγηρία, μίλησε με κορίτσια που είχαν ξεφύγει από την Μπόκο Χαράμ «αλλά ήταν ντροπαλά και ολιγόλογα», συζήτησε με Νιγηριανούς δημοσιογράφους, ψυχιάτρους, κοινωνικούς λειτουργούς, με εθελοντές σε ΜΚΟ, με φραγκισκανές μοναχές, με ανθρωπολόγους, διάβασε βιβλία για την Μπόκο Χαράμ, επισκέφθηκε στρατόπεδα εσωτερικώς εκτοπισμένων ατόμων. Είδε το δράμα των γυναικών που δεν τις ήθελε κανένα σπίτι. Είδε τι σήμαινε το στίγμα ότι υπήρξαν «σύζυγοι του δάσους».

Το Κορίτσι διαβάζεται με πολλούς τρόπους. Διαβάζεται μονορούφι σαν πολυπρόσωπη περιπέτεια σε μια κόλαση –όχι τη μοναδική– του σημερινού κόσμου. Δύο εκατομμύρια Νιγηριανών είχαν εγκαταλείψει το 2016 τις εστίες τους, 5,2 εκατομμύρια πεινούσαν, οι τζιχαντιστές έσπερναν τον τρόμο. «Τα σωθικά μου, ένας βάλτος», λέει στην πρώτη παράγραφο η νεαρή αφηγήτρια. Αλλά δεν αυτο-οικτίρεται, δεν καταγγέλλει. Αγωνίζεται να επιβιώσει με την κόρη της, να ξεφύγει από τα φαντάσματά της και από τη γύρω παράνοια και να βρει καταφύγιο. Ομως είναι γυναίκα «μαχητή» και οι περισσότεροι φοβούνται τα αντίποινα της «σέκτας». «Τι είχε πάθει το κορίτσι που ήμουν κάποτε; Είχε εξαφανιστεί. Δεν είχε απομείνει πια αγάπη μέσα μου».

Το ίδιο μυθιστόρημα διαβάζεται και σαν ανατομία της σύγχρονης γυναικείας συνθήκης που αλλάζει και των σύγχρονων κοινωνιών που μετασχηματίζονται καθώς όλο και περισσότερες γυναίκες ορθώνουν το ανάστημά τους με γενναιότητα και αμφισβητούν όχι μόνο την εξουσία όσων τις κακοποιούν αλλά και το ίδιο το σύστημα, την τάξη πραγμάτων, το κατεστημένο, που τις υποτιμά.

Η Εντνα Ο’ Μπράιαν δεν επιμένει στα ζουμερά πραγματολογικά στοιχεία για την οργάνωση Μπόκο Χαράμ. Δεν την ενδιαφέρει να αποδομήσει τους ισλαμιστές. Αντίθετα, ο επιβεβλημένος σύζυγος της Μαριάμ γίνεται σχεδόν συμπαθής, θύμα κι αυτός των κανόνων ενός ευρύτερου παιχνιδιού.

Με μια ολοζώντανη γραφή, η συγγραφέας διεισδύει στην ιδιωτική πτυχή της βίας σε μια κοινωνία που λειτουργεί μεροληπτικά, συντονισμένη με την αρσενική βία, ωμότητα, βαρβαρότητα.

Οι κακοποιημένες συμμαθήτριες φθονούν τη νεαρή μητέρα, ο διοικητής της στρατιωτικής βάσης έχει πτοηθεί από την περιρρέουσα πόλωση, η επίσημη πολιτεία προσπαθεί να εξαργυρώσει την περιπέτεια του κοριτσιού, η χήρα μάνα της τη μέμφεται αφού εξαιτίας της έχασε τον γιο της στην προσπάθειά του να διαπραγματευτεί τη σωτηρία της με την αδίστακτη Μπόκο Χαράμ, η κοινωνία του χωριού της οχυρώνεται πίσω από τις προκαταλήψεις της για το «μολυσμένο αίμα» του μωρού, τα μοναστήρια είναι υπερπλήρη και αβοήθητα, οι αλληλέγγυοι κινδυνεύουν να προδοθούν από τους υποταγμένους γείτονες και οι απατεώνες, οι τσαρλατάνοι και οι υποκριτές αλωνίζουν.

Ποιος δικαιούται να μιλά για τη βία;

Μήπως το παρατράβηξε η εκκεντρική Ιρλανδή γιαγιά με τα χάλκινα μαλλιά και τη μανία με τα μαύρα ρούχα; Τι δουλειά είχε στη Νιγηρία; Αυτή που είχε διαφημίσει τα σαμπουάν της Wella, που είχε τον Ρίτσαρντ Μπάρτον μόνιμο στα πάρτι της, που υποστήριξε δημόσια την περιστασιακή μοιχεία, που είχε μεγαλώσει σε ένα απομονωμένο ιρλανδικό αγροτόσπιτο και ζει εδώ και μισόν αιώνα στο Λονδίνο…

Η ερώτηση δεν είναι ρητορική και ανοίγει ένα ενδιαφέρον θέμα για τη συγγραφική ηθική. Κάποιοι μάλιστα το είπαν καταπρόσωπο στην Εντνα Ο’ Μπράιαν το 2019, ότι ήταν μια ξένη και δεν είχε το δικαίωμα να γράψει αυτή την εσωτερική νιγηριανή ιστορία.

«Δεν μπορώ να προσυπογράψω μια τέτοια ύπουλη μορφή λογοκρισίας», δήλωσε εκείνη. Και το ιστορικό αμερικανικό περιοδικό «Atlantic» την υποστήριξε: «Θα ήταν κρίμα η πρωτοβουλία της να δώσει τον λόγο σε μια Αφρικανή έφηβη, να ερμηνευτεί σαν πράξη οικειοποίησης πολιτισμικού κεφαλαίου, και πολύ περισσότερο αφού θίγει προβλήματα κοριτσιών που διασχίζουν κάθε κουλτούρα».

Είναι γεγονός ότι στο πρώτο της μυθιστόρημα The country girls, που σήμανε και το λαμπρό λογοτεχνικό ξεκίνημά της το 1960, πρωταγωνιστούν δύο ανήσυχα και αφελή κορίτσια, κακοποιημένα και αδικημένα, που το σκάνε από την ιρλανδική επαρχία. Οπως η Νιγηριανή έφηβη έτσι κι εκείνες βρίσκονται αντιμέτωπες με έναν κόσμο που τις προκαλεί να επιβιώσουν, ενώ τις υποβάλλει σε δοκιμασίες.

Δοκιμασίες καθόλου κολακευτικές για τον ανδρικό ιρλανδικό πληθυσμό της εποχής, που τις είχε βιώσει κι εκείνη με τον πατέρα της. Η αναφορά τους της κόστισε την κρατική απαγόρευσή του που περιέλαβε και τα τρία επόμενα βιβλία της, ώσπου μετά το 1966 οι σχετικές ιρλανδικές διατάξεις κρίθηκαν αναχρονιστικές.

Υπήρξε λοιπόν βία στη ζωή της Ο’ Μπράιαν, το ομολογεί στον Ροθ, και μπήκε έμμεσα στη λογοτεχνία της με σποραδικά βάναυσα επεισόδια στις ερωτικές ιστορίες που αφηγούνταν. Ομως από τα μέσα του ’90 η βία κατέλαβε τα βιβλία της με την ακραία μορφή, της σκόπιμης αιματηρής βίας και του ανδρικού σαδισμού. Χαρακτηριστικό το μυθιστόρημά της Στο δάσος που το εμπνεύστηκε από έναν τριπλό φόνο στην Ιρλανδία (Μεταίχμιο 2004).

Και φυσικά αυτό που το 2015 θεωρήθηκε το αριστούργημά της, οι Μικρές κόκκινες καρέκλες (Κλειδάριθμος 2017), με έναν κεντρικό χαρακτήρα που τον εμπνεύστηκε από τον Ράντοβαν Κάρατζιτς, τον «Χασάπη των Βαλκανίων», πριν αυτός καταδικαστεί από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. «Είναι εντυπωσιακό», δήλωσε ο Ed Vulliamy, ο μόνος δημοσιογράφος που κατέθεσε στη Χάγη εναντίον του, «πώς συνέλαβε στο μυθιστόρημά της όχι μόνο την αγριότητα και το κακό (evil) μέσα του, αλλά και το απόσταγμά του: το μετα-κακό».