Λογοτεχνική κάθαρση για τους αγνοούμενους

Εχουμε πολλούς πεθαμμένους στον τόπο μας, πικρίζουν το νερό.(…)

λυνίσκει το μασσιαίριν του ο Χάρος στο νερό.(…)

Να το σσιονώσεις το νερό, να παρηγορηθεί η ψυσσιή.

Είναι οι μανάδες και οι γυναίκες των αγνοούμενων της Κύπρου, που συζητούν στο προσκεφάλι μιας ετοιμοθάνατης φίλης και γειτόνισσάς τους. Οι παραγνωρισμένες ιστορίες τους ξεδιπλώνονται στην Πικρία Χώρα της βραβευμένης Κωνσταντίας Σωτηρίου, και από κοντά οι ματαιωμένες ζωές τους, τα ψέματα που τύλιξαν τον πόνο τους, και οι κρυμμένες αλήθειες που ακολουθούσαν τις ίδιες και τις οικογένειές τους ώς το 2006.

Τότε ξεκίνησε και συνεχίζεται και σήμερα στις δύο κοινότητες η διαδικασία της εκταφής, ταυτοποίησης και επιστροφής των λειψάνων των αγνοούμενων, αφού ανοίχτηκαν οι ομαδικοί τάφοι από τις συγκρούσεις του 1963 και τον πόλεμο του 1974. Αυτή η νουβέλα φέρνει την κάθαρση στην τραγωδία και ανοίγει τον ορίζοντα της Κύπρου προς το μέλλον, ολοκληρώνοντας την αξιοπρόσεκτη τριλογία (εκδ. Πατάκη) της Σωτηρίου, με τις φωνές των γυναικών της Κύπρου.

Από το 2015, με αφετηρία το σύντομο μυθιστόρημα Η Αϊσέ πάει διακοπές και με πρωταγωνίστρια μια Ελληνοκύπρια που έζησε «απέναντι» σαν Τουρκοκύπρια, έπειτα με τις Φωνές από χώμα (2017) για το χαμένο στοίχημα της συνύπαρξης των δύο κοινοτήτων στη Λευκωσία του 1963, τότε που η πόλη χωρίστηκε με την «πράσινη γραμμή», και τώρα με την Πικρία Χώρα που ξεκινά από το γεγονός των 1.619 αγνοούμενων του 1974, η συγγραφέας παρακολουθεί τις Ελληνοκύπριες και τις Τουρκοκύπριες σε όλες τις κομβικές στιγμές της μεταπολεμικής ιστορίας του νησιού από τη σύσταση της ανεξάρτητης Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960.

Και στα τρία βιβλία ενσωματώνει στην αφήγησή της διαλόγους στο κυπριακό ιδίωμα. Και καταφέρνει πάντα με αξιοσημείωτη οικονομία στον λόγο και με ολοζώντανες εικόνες να συλλαμβάνει το αποτύπωμα στην κυπριακή ψυχή των τραυματικών γεγονότων και των πολιτικών εξελίξεων. Διότι «η ψυσσιή εν ξηχάνει, η ψυσσιή αθθυμάται πάντα».

«Το κυπριακό ιδίωμα είναι πολύ πιο περιεκτικό σε σχέση με την κοινή ελληνική, και μόνο μέσα από αυτό μπορώ να μεταδώσω με αμεσότητα τον πόνο αυτών των αθώων γυναικών». Το εξήγησε η Σωτηρίου λίγο πριν από τη μεθαυριανή συνομιλία μας στο πλαίσιο της 17ης Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου της Θεσσαλονίκης (ΔΕΒΘ, Παρασκευή 18.00), που φέτος θα διεξαχθεί διαδικτυακά από τις 19 ώς τις 29 Νοεμβρίου.

Γεννημένη «μετά», το 1975, η συγγραφέας ανήκει στη γενιά που αναζητά το «Γιατί» του τουρκοκυπριακού προβλήματος και συζητά τη συγχώρεση και τη συνύπαρξη των δύο κοινοτήτων. «Θέλουμε να ενωθεί η πατρίδα μας και να έχει μια κοινή εκπροσώπηση διεθνώς».

Γι’ αυτό και καταδικάζει την εθνικιστική προσέγγιση των ταυτοτικών ζητημάτων, και γι’ αυτό οι γλωσσικές επιλογές της στη λογοτεχνική διαδικασία έχουν πολλαπλή σημασία. «Η γραφή με βοήθησε να καταλάβω ποια είμαι και πού ανήκω. Δεν ήταν απλό, διότι σ’ εμάς, την Αριστερά της Κύπρου, η ελληνική ταυτότητα παραπέμπει στη βίαιη έξαρση του εθνικισμού και σε καταστάσεις που σχετίζονται με το πραξικόπημα. Αλλά πλέον το ξέρω: είμαι Κύπρια συγγραφέας, όμως η κυπριακότητά μου δεν αποκλείει την ελληνικότητά μου όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την ελληνική γλώσσα στην οποία γράφω».

Η Κωνσταντία Σωτηρίου δεν είχε αγνοούμενους στο άμεσο περιβάλλον της, είχαν όμως οι φίλοι της, ενώ και ο μικρός αδελφός του πατέρα της σκοτώθηκε το ’74. «Δεν υπάρχει οικογένεια στην Κύπρο που να μη σημαδεύτηκε από την Εισβολή».

Στα βιβλία της λοιπόν, αφουγκράζεται και τον πόνο των Τουρκοκυπρίων. Κάτι που δεν είναι αυτονόητο. Είναι χαρακτηριστικό, μας είπε, ότι σήμερα τα παιδιά στα ελληνοκυπριακά Δημοτικά σχολεία, όταν μαθαίνουν για το δράμα της προσφυγιάς και κάνουν μάλιστα αναπαραστάσεις μπαίνοντας σε αντίσκηνα, δεν διδάσκονται ότι υπήρχαν και Τουρκοκύπριοι πρόσφυγες. Το ίδιο συνέβαινε και στη γενιά της.

«Δεν το βρίσκω σωστό αυτό. Είναι σημαντικό να γνωρίζεις το παρελθόν, αλλά είναι εξίσου σημαντικό να αντιλαμβάνεσαι το παρόν. Διότι αν δεν αντιληφθείς τι γίνεται στο παρόν, δεν μπορείς να κοιτάξεις το μέλλον».

Η γενιά μου νιώθει σαν να γίνεται μια τρίτη Εισβολή»

«Στη Βόρεια Κύπρο τα πράγματα έχουν αλλάξει», σημειώνει ανήσυχη η Κωνσταντία Σωτηρίου, με αφορμή και την πρόσφατη (15/11/2020) σκηνοθετημένη εκδήλωση του Ερντογάν στο Βαρώσι, την πόλη-φάντασμα στην παραλιακή ζώνη της Αμμοχώστου. Ηταν η επέτειος της παράνομης ανακήρυξης κράτους στα κατεχόμενα εδάφη (15/11/1983), μια δεκαετία μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, και ο Τούρκος πρόεδρος επέλεξε την πρόκληση: πήγε να τη γιορτάσει στο Βαρώσι, το οποίο κατακτήθηκε στη β’ φάση της Εισβολής (Αύγουστος 1974), εγκαταλείφθηκε, και με ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ παραμένει εδώ και 46 χρόνια περίκλειστο.

Η Κωνσταντία Σωτηρίου, ως λειτουργός Τύπου για την Κυπριακή Προεδρία της Δημοκρατίας, εργαζόταν αυτήν την Κυριακή προκειμένου να καλύψει την επίσκεψη του Τούρκου προέδρου, που έγινε κατά παράβαση του Διεθνούς Δικαίου.

Η κυπριακή τριλογία της για τον πόλεμο γράφηκε στη διάρκεια αυτής της θητείας της, που άρχισε το 2005. Η μεγάλη επιτυχία της είναι ότι δεν εκμεταλλεύτηκε το πολιτικό της πόστο ούτε πρόδωσε τις πολιτικές της απόψεις και κατάφερε να γράψει χωρίς ξύλινες ιδέες ατόφια λογοτεχνικά κείμενα, που ευαισθητοποιούν το αναγνωστικό κοινό σε σχέση με τη δικοινοτική προοπτική της Κύπρου, η οποία πλέον μοιάζει να απομακρύνεται.

«Η γενιά μου νιώθει τώρα σαν να γίνεται μια τρίτη Εισβολή… Εχουμε περάσει σε μια νέα εποχή του “Κυπριακού”», μας είπε. «Εφυγε από την εξουσία στη Β. Κύπρο ένας πολύ χαρισματικός πολιτικός, ο Μουσταφά Ακιντζί, που είχε δηλώσει επανειλημμένα ότι υποστήριζε τη λύση της Ομοσπονδίας, και μιλούσε για τουρκοκυπριακή ταυτότητα και για απεξάρτηση από την Τουρκία. Τώρα, ο νέος ηγέτης Ερσίν Τατάρ, που αναδείχθηκε στις πρόσφατες εκλογές, είναι ένας άνθρωπος που κύριο μέλημά του είναι οι καλές σχέσεις με την Τουρκία και όχι η επανένωση του τόπου. Απ’ την πλευρά του, ο Ερντογάν έχει πει ότι το τμήμα που ονομάστηκε “Τουρκική Δημοκρατία της Β. Κύπρου” θα γίνει επαρχία της Τουρκίας, και υποσχέθηκε εποικισμό και επενδύσεις στο Βαρώσι. Ολα αυτά σχετίζονται με τις διεκδικήσεις του στην υφαλοκρηπίδα και στην εξόρυξη φυσικού αερίου. Αλλά το κλίμα έχει αλλάξει εξαιτίας και της ισλαμικής στροφής της Τουρκίας. Ο Ερντογάν μπορεί τώρα πιο εύκολα να ασκήσει πίεση στους Τουρκοκύπριους. Την περασμένη εβδομάδα οι Τουρκοκύπριοι οπαδοί του Ακιντζί κατέβηκαν μαζί του σε μια πορεία ενάντια στην κυριαρχία του Ερντογάν και υπέρ μιας κοινής πατρίδας με τους Ελληνοκύπριους. Ως πότε θα υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι; Τα πράγματα τρέχουν…».