«Δημοκρατία είναι ο ακατάπαυστος αγώνας να την πραγματώσουμε»

Η Ιωάννα Μπουραζοπούλου δεν διάβασε τη φιλολογία για το «Μακεδονικό», ούτε και αγκιστρώθηκε στην επικαιρότητα προκειμένου να γράψει την «Κεχριμπαρένια έρημο». Το σημαντικότερο ανάγνωσμά της καθώς συνέθετε αυτόν τον Β’ τόμο της μυθιστορηματικής τριλογίας «Ο Δράκος της Πρέσπας» (εκδ. Καστανιώτη) ήταν το «Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα» του οικονομολόγου Τομά Πικετί, βιβλίο-τομή στην προσέγγιση του πλούτου και των ανισοτήτων (εκδ. Πόλις 2014).

Αυτή η επιλογή όξυνε τη συνείδησή της. Αντίστοιχα λειτούργησαν και οι επιτόπιες έρευνες που έκανε όπως πάντα με τη μηχανή της, τη Suzuki v-strom 650, γύρω από τη Μεγάλη Πρέσπα: Ντόλνο Ντούπενι, Ρέσνα, Οχρίδα, Στρούγκα, Πόγραδετς. Επειτα άνοιξε το μπαλκόνι της φαντασίας της, ξανακοίταξε τον κόσμο μας σαν σκοτεινό υπαρξιακό παραμύθι για μεγάλους, και κάθισε να τον αφηγηθεί με γλώσσα αλληγορική.

Το μεγαλειώδες σκηνικό μιας χειροποίητης πολιτείας στημένης σε ξύλινες εξέδρες πάνω στην άμμο, και μια πλειάδα αρχετυπικών χαρακτήρων καθηλώνουν τους αναγνώστες από τις πρώτες σελίδες. Η δράση εκτυλίσσεται στην άνυδρη ανατολική όχθη της Πρέσπας. Κι έτσι η «Κεχριμπαρένια έρημος», μετά την «Κοιλάδα της λάσπης» του 2014, ζωντανεύει από άλλη γωνία τη δυστοπική πραγματικότητα στα νότια Βαλκάνια μετά τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας. Μια πραγματικότητα που η Συμφωνία των Πρεσπών θα μπορέσει ίσως να θεραπεύσει. Ομως μόνο κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, τονίζει στην «Εφ.Συν.» η βραβευμένη συγγραφέας.

Η τριλογία της Μπουραζοπούλου δοκιμάζει με εμπνευσμένο τρόπο την αυτογνωσία μας, καθώς αναπτύσσεται αφηγηματικά γύρω από τη κοινή λίμνη, στις όχθες αντίστοιχα της Ελλάδας (νότια), της Βόρειας Μακεδονίας (ανατολικά) και της Αλβανίας (δυτικά). Εκφραστής και καταλύτης όλων των κακών ο «Δράκος», σημαδεύει κάθε όχθη με διαφορετικό, αιματηρό, τρόπο. Αυτό είναι και το κεντρικό θέμα αυτής της μεγαλόπνοης σύνθεσης: «η διαφορά αντίληψης και ερμηνείας ενός πανθομολογούμενου φαινομένου -μια διαφορά ενδογενής, επιβεβλημένη ή κατασκευασμένη- και τα συνεπακόλουθά της».

Οι πρώτοι δύο τόμοι του τριπτύχου φανερώνουν ειδικότερα τις ψευδαισθήσεις και τις προκαταλήψεις που έχουν οι γείτονες στα νότια και στα ανατολικά της Πρέσπας κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια. Αποτυπώνουν τα τραύματα και τις αντιπαλότητές τους, τις προσπάθειες χειραγώγησης των συνειδήσεών τους από εσωτερικά ή υπερεθνικά κέντρα εξουσίας.

Και εξερευνούν την αυτοεικόνα τους, καθώς οι μεν είναι βαλτωμένοι στη νοσταλγία του λαμπρού παρελθόντος τους και οι δε πνίγονται στις στείρες αντιλήψεις τους. Ομως στην «Κεχριμπαρένια έρημο» η συζήτηση προχωρά και στα προβλήματα της δημοκρατίας, στην αήττητη διαφθορά, αλλά και στην υπέρβαση των συνόρων και στις κοινές πολιτισμικές αναφορές με τους νότιους γείτονες.

Κορυφαία εκπρόσωπος στα ελληνικά γράμματα, της «πεζογραφίας της δυστοπίας», και καταξιωμένη στην αγγλοσαξονική σκηνή της Επιστημονικής Φαντασίας ήδη με το τρίτο μυθιστόρημά της «Τι είδε η γυναίκα του Λωτ» (Καστανιώτης 2007), η Μπουραζοπούλου, στην καθημερινότητά της, έχει την ευθύνη να υλοποιεί την εκάστοτε κρατική πολιτική στην Υγεία, καθώς είναι Προϊσταμένη της Α’ Υγειονομικής Περιφέρειας Κεντρικής και Ανατολικής Αττικής. Οταν το 2012 ξεκίνησε να γράφει τον «Δράκο της Πρέσπας» ήταν 44 χρόνων και τώρα υπολογίζει να έχει ολοκληρώσει την τριλογία με την αλβανική πτυχή της, το 2023-24.

Ηδη πάντως έχει ανεβάσει τη θερμοκρασία, καθώς στην «Κεχριμπαρένια έρημο» ανοίγει το κεφάλαιο της προσέγγισης ανάμεσα στους γείτονες. Κάτι πάει να αλλάξει στην Πρέσπα, αλλά ποιοι πιστεύουν σ’ αυτό;

Ενα δρακολογικό πάρκο στη θέση της κοινής λίμνης. Ανήσυχοι και φιλόδοξοι δρακολόγοι που ανταγωνίζονται στην αναζήτηση της αλήθειας. Μια Παγκόσμια Τράπεζα Ανάπτυξης η οποία επενδύει στην επιστημονική έρευνα και στη βιομηχανία ονείρων που την πλαισιώνει. Τρεις χώρες που στηρίζουν στο δρακολογικό φαινόμενο την οικονομία, την ανάπτυξη και την εξωτερική τους πολιτική. Καλωσήρθατε στην Πρέσπα

• Ο βροχερός βάλτος που σκέπασε τη νότια όχθη της Πρέσπας, την ελληνική, είναι εξίσου πραγματικός με την άνυδρη έρημο που απλώθηκε στην ανατολική όχθη, αυτήν της Βόρειας Μακεδονίας. Με αυτό το εμπνευσμένο εύρημα καταδεικνύεις ότι γύρω από την ίδια λίμνη συνυπάρχουν αλήθειες που η μία αναιρεί εξ ορισμού την άλλη. Συνάντησες τέτοια φαινόμενα όταν ταξίδεψες σ’ αυτές τις περιοχές;

«Οι συνοριακές γραμμές που χωρίζουν τη λίμνη είναι στην πραγματικότητα φλέβες που ενώνουν τους πολιτισμούς και τις τύχες μας» θα πει ο ήρωας του βιβλίου, όταν συναναστραφεί πρόσωπα της αντίπαλης όχθης και διαπιστώσει ότι μοιράζονται παρόμοια οράματα και πλάνες.

Ταξιδεύοντας γύρω από τις Πρέσπες συνάντησα οικογένειες που χωρίστηκαν βίαια εξαιτίας πολέμων και πολιτικών διωγμών, ξαδέλφια να ζουν σε διαφορετικές μεριές των συνόρων, χωριά με διπλές ονομασίες, παρακολούθησα βλάχικους γάμους που μόνο οι λέξεις πρόδιδαν ότι δεν βρίσκομαι σε ελληνικό γλέντι, γιατί η γλώσσα του σώματος, οι συμπεριφορές, η μουσική ξυπνούσαν προσωπικά μου βιώματα και μνήμες. Συνήθως επικεντρωνόμαστε στις διαφορές μας με τους γείτονες, αναρωτηθήκαμε άραγε τι αποκαλύπτουν οι ομοιότητές μας;

• Πράγματι, ο «Δράκος της Πρέσπας» προσεγγίζει το ζήτημα της ταυτότητας και νοοτροπίας της κάθε χώρας. Στον Α' τόμο π.χ., οι πιο διανοούμενοι από τους Ελληνες ερευνητές-δρακολόγους αναφέρονται στη ραψωδία λ' της «Οδύσσειας» (Νέκυια) που περιγράφει τη συνομιλία του Οδυσσέα με ήρωες του παρελθόντος. Αντίθετα οι Βορειομακεδόνες δρακολόγοι του Β' τόμου είναι προσανατολισμένοι στο παρόν. Αυτές οι διαφορές τι σημαίνουν;

Παρόν, παρελθόν και μέλλον αφομοιώνονται στη διεργασία της αυτογνωσίας, αποκαλύπτει ο Αλχημιστής στον Μαθητή του στην έναρξη του πρώτου τόμου. Είναι δύσκολο να τα διαχωρίσεις όταν μιλάς για «ταυτότητα» ή για «νοοτροπία». Γι’ αυτό η «Οδύσσεια» είναι ταυτόχρονα κληρονομιά και πεπρωμένο μας, η διαρκής περιπλάνηση σε αναζήτηση της ιδανικής πατρίδας.

Στην ραψωδία λ' το καράβι του Οδυσσέα φτάνει στη σκοτεινή γη των Κιμμέριων, όμοια με τη συννεφιασμένη όχθη του πρώτου τόμου, την πύλη του Αδη. Εκεί ο Οδυσσέας θα ξαναβρεί τους λαμπερούς ήρωες της Τροίας, τον Αχιλλέα, τον Αγαμέμνονα, τον Αίαντα, θλιβερές σκιές του Κάτω Κόσμου πλέον. Ισως το καράβι της ιδανικής πατρίδας να μην απέπλευσε ποτέ από τη γη των Κιμμέριων, να έμεινε αιώνια αγκυροβολημένο στον κόσμο των Αναμνήσεων και η επιστροφή στην Ιθάκη να μην είναι παρά ευσεβής πόθος.

Είμαστε μια χώρα νεκρών ηρώων και βασιλιάδων, που βασίζει την αυτοεκτίμησή της στο διάσημο παρελθόν της και από εκείνο περιμένει να σωθεί. Απασχολημένοι να αποδείξουμε τι ήμασταν κάποτε, δεν βλέπουμε τι είμαστε τώρα, ένα τσακισμένο πλήρωμα που θαλασσοδέρνεται από νησί σε νησί, αναζητώντας μια ολοένα και πιο μακρινή Ιθάκη. Στην ίδια νοητική παγίδα φοβάμαι πως έχουν πέσει κι οι γείτονες.

• Στην «Κεχριμπαρένια έρημο» υπάρχει ένα σκληρό πολιτικό σχόλιο: το όραμα στο οποίο οι δρακολόγοι αφιερώνουν τη ζωή τους, δεν είναι παρά ένα «μπίζνες πλαν» για την Παγκόσμια Τράπεζα Ανάπτυξης η οποία χρηματοδοτεί τις έρευνές τους στην Πρέσπα. Αρα; Τι απαντάς στην άποψη ότι για να επιτευχθεί η ανάπτυξη στα σύγχρονα κράτη χρειάζεται ρεαλισμός και όχι οράματα;

Γνωρίζουμε ή υποψιαζόμαστε ότι συχνά τα ιδεολογήματα που εμφανίζονται είναι προϊόντα πολιτικού μάρκετινγκ και σχολών ύφους, ότι οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης δεν είναι άδολοι, ότι η πληροφόρηση, στην οποία βασίζουμε τις απόψεις και πεποιθήσεις μας, είναι σε μεγάλο βαθμό χειραγωγημένη.

Γνωρίζουμε ή υποψιαζόμαστε ότι ποτέ δεν μαθαίνουμε ένα γεγονός ολοκληρωμένο, ότι εκείνα που αποσιωπούνται είναι περισσότερα από εκείνα που αποκαλύπτονται, ότι μικρές χώρες, σαν τη δική μας, έχουν ελάχιστα περιθώρια αντίδρασης και επιλογών στην παγκόσμια σκακιέρα. Μπορούμε άραγε να μιλούμε για «ατομική βούληση» ή για «συνείδηση» σε τέτοιες συνθήκες; Η «ελευθερία», πηγή κάθε ιδανικού, είναι μια γοητευτική λέξη χωρίς ρεαλιστικό αντίκρισμα. Αλλά κανένας ρεαλισμός δεν μεγαλουργεί αν αποσυνδεθεί από τη ζωογόνα δύναμη αυτής της λέξης.

• Το γεωπολιτικό παιχνίδι στα χρόνια της κρίσης αναδύεται ανάγλυφο μέσα από τα δυστοπικά μυθιστορήματά σου. Ωστόσο στην «Κεχριμπαρένια έρημο» προχωράς παραπέρα παρουσιάζοντας έναν εχθρό χωρίς πρόσωπο. Γιατί;

Από τη στιγμή που το παγκόσμιο κεφάλαιο ξέφυγε από τον έλεγχο των ιδιοκτητών του (οι οποίοι τουλάχιστον είχαν ονοματεπώνυμο, οπότε ήξερες με ποιον να τα βάλεις) και έγινε άυλο κτήμα ανώνυμων επενδυτών, υπηρετεί μόνον τον εαυτό του.

Πίσω από την οικονομική κατάρρευση μιας εταιρείας ή μιας χώρας, δεν κρύβονται μόνο αδίστακτοι χρηματομεσίτες, τραπεζίτες και μεγιστάνες του πλούτου, αλλά και μεμονωμένοι επενδυτές, κρατικοί προϋπολογισμοί και ταμεία κοινωνικής ασφάλισης, που αγόρασαν τίτλους υψηλού ρίσκου και κέρδους, χωρίς την πρόθεση να βλάψουν κάποιον. Το παιγνίδι άλλαξε, κανείς δεν είναι αθώος πια. Ασ’ τα να πάνε…

• Πάντως σε κανένα έργο σου από το 2003 η δημοκρατία δεν καταφέρνει να λειτουργήσει με επιτυχία… Είναι τυχαίο;

Το δημοκρατικό πολίτευμα είναι το καλύτερο δυνατό, αλλά όχι οι πολίτες που διαπλάθει, οπότε καταλήγει να αυτοϋπονομεύεται. Πού μπάζει η συνταγή; Εχω προσδοκίες από τη δημοκρατία και οι εμφανείς αδυναμίες της συχνά με απελπίζουν. Αλλά έχω κι εγώ αδυναμίες, οι οποίες επίσης με απελπίζουν. Πώς θα μπορούσε ένα πολίτευμα που εφαρμόζεται από ατελείς ανθρώπους, ενίοτε να μην απογοητεύει;

Εκείνο που ζούμε είναι ο κοινοβουλευτισμός σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, όχι η δημοκρατία. «Δημοκρατία» είναι η διαρκής αναζήτησή της, ο ακατάπαυστος αγώνας να την πραγματώσουμε. Είναι το να έχουμε τη διαύγεια να αναγνωρίσουμε πόσα μίλια μάς χωρίζουν από το λιμάνι της και να προσπαθούμε ακούραστα να τα μειώσουμε. Αμφιβάλλω αν κάποιος λαός ελλιμενίστηκε ποτέ στα πεντακάθαρα νερά της, χωρίς να γεμίσει τρύπες το κύτος προτού καν αγκυροβολήσει.

• Οι τόμοι αυτής της τριλογίας μπορούν να διαβαστούν με οποιαδήποτε σειρά χωρίς να μειωθεί η γοητεία τους. Αυτό προϋποθέτει έναν λεπτομερή συγγραφικό σχεδιασμό. Πώς δούλεψες;

Μπορώ να εξομολογηθώ τις προθέσεις μου, ο βαθμός επιτυχίας απομένει να αποδειχτεί. Η τριλογία, ως αφηγηματική φόρμα, επιλέχθηκε για να αναδείξει το ίδιο το θέμα που πραγματεύεται: τη διαίρεση και την αποσπασματική θέαση.

Κάθε όχθη βλέπει μόνο ό,τι διαδραματίζεται στο έδαφός της, έτσι η οπτική των ηρώων κάθε τόμου είναι περιορισμένη, κατά συνέπεια και των αναγνωστών. Οταν σχεδίαζα την τριλογία το 2012, κατάλαβα ότι το εγχείρημα με ξεπερνούσε. Ο κάθε τόμος έπρεπε να δίνει μια πλήρη και ξεκάθαρη όψη της αλήθειας του δρακολογικού φαινομένου, αλλά όταν διαβάζονται σε συνδυασμό, η εικόνα να αλλάζει, σαν ζωγραφικό τρίπτυχο που ξεδιπλώνεται.

Αρα το «όλον» θα έπρεπε να ενυπάρχει στο «μέρος», χωρίς όμως να διακρίνεται, για να μη μειώνεται το μυστήριο και χάνεται το σασπένς, ενώ κάθε «μέρος» θα έπρεπε να αποτελεί ταυτόχρονα έναρξη και λύση.

Αυτό επέβαλλε συνεχείς προοικονομίες, για να δομηθεί το πλέγμα συσχετισμών, πολυεπίπεδη πλοκή για να περιέχουν όλοι οι τόμοι «ενάρξεις» και «λύσεις», δυνατά γεφυρώματα μεταξύ των τόμων για να εντυπώνονται στη μνήμη, τήρηση χρονολογιών σε πίνακες excel, αμφίδρομες δράσεις για να λειτουργήσουν οι ανατροπές, μη συζητάς, δεν το ξανακάνω, το υπόσχομαι.

• Τα μυθιστορήματα του «Δράκου της Πρέσπας» ανοίγουν και κλείνουν με μια σκηνή μεταξύ ενός Αλχημιστή και του Μαθητή του που επιχειρούν να κατασκευάσουν τη φιλοσοφική λίθο. Αυτή η διαδικασία παραπέμπει στην αναζήτηση της αυτογνωσίας μας ως κοινωνίας. Γιατί όμως παρουσιάζεται σε αυτόνομα επεισόδια;

Χαίρομαι αφάνταστα όταν δέχομαι αυτήν την ερώτηση, επειδή η απάντηση περιέχεται στους δύο πρώτους τόμους, αλλά περνά απαρατήρητη και θα αποκαλυφθεί στον τρίτο. Μα δεν είναι υπέροχο παιχνίδι η λογοτεχνία; Υπάρχει άλλη τέχνη που θα επέτρεπε στα πνεύματά μας να επικοινωνούν τόσο γοητευτικά;

«Με ενδιαφέρουν όσα συμβαίνουν πίσω από το “Μακεδονικό” και το χρησιμοποιούν ως άλλοθι»

• Ξεκίνησες να γράφεις την «Κεχριμπαρένια έρημο» στα μέσα του 2016. Αισθάνεσαι ότι η Συμφωνία των Πρεσπών, που υπογράφτηκε στις 17/6/2018, επιβεβαιώνει τον προβληματισμό της Τριλογίας σου;

Στην ιστορική μας πορεία έχουμε υπογράψει εξαιρετικές συμφωνίες που ουδέποτε τηρήθηκαν, έχουμε δικαιωθεί από διεθνή δικαστήρια, που ουδέποτε οι ετυμηγορίες τους υλοποιήθηκαν, έχουμε γιορτάσει συνεργασίες που ουδέποτε απέδωσαν, οπότε η Συμφωνία των Πρεσπών -καλή, κακή ή μέτρια- δεν διασφαλίζει και πολλά. Ακόμα κι εφαρμογή της δεν εξαρτάται μόνο από τις χώρες που την υπέγραψαν.

Είναι ειρηνική η πρόθεσή μας; Αυτό έχει σημασία! Εχουμε τη δύναμη να ξεπεράσουμε τα τραύματα του παρελθόντος και να θυμηθούμε ότι κάποτε υπήρξαμε οι κοσμοπολίτες των Βαλκανίων, οι ανοιχτόμυαλοι λόγιοι και έμποροι που συνομιλούσαν με τρεις ηπείρους; Το ξέρουμε ότι είμαστε μικροί -το ίδιο και όλοι οι βορινοί μας γείτονες- αλλά διασπασμένοι γινόμαστε ακόμα μικρότεροι.

• Θα μπορούσες να γράψεις αυτήν την τριλογία με επίκεντρο μια άλλη περιοχή συμβολικά φορτισμένη όπως η Πρέσπα; Λ.χ. με επίκεντρο την Παλαιστίνη;

Πράγματι η Πρέσπα δίνει μόνο το έναυσμα για τον μύθο, δεν εστιάζω στην ιστορία της πολύπαθης αυτής περιοχής, ούτε καν στην επικαιρότητα του «Μακεδονικού». Με ενδιαφέρουν όσα συμβαίνουν πίσω από αυτό και το χρησιμοποιούν ως άλλοθι. Ενα από τα πιο ύπουλα γεννήματα της εθνικιστικής δημαγωγίας είναι η προκατάληψη, που συχνά υποτιμάται η επίπτωσή της στην νοημοσύνη μας. Προκατάληψη είναι το να σχηματίζουμε μια αβάσιμη πεποίθηση για τον «φθονερό άλλο» και να τη βιώνουμε σαν να είναι πραγματικότητα.

Το πρόβλημα με την προκατάληψη -που σαγηνεύει γιατί τρέφει ψευδαισθήσεις υπεροχής- είναι ότι τυραννά βασανιστικά τον νου μέχρι να γίνει πραγματικότητα. Δεν μπορούμε να ησυχάσουμε έως ότου επαληθευτούν οι χειρότεροι φόβοι μας οπότε, χωρίς να το καταλάβουμε, παραχωρούμε τον έλεγχο της σκέψης μας σε αυτή την αγωνία. Από εκεί και μετά η χειραγώγηση είναι εύκολη.

Η συνοριακή λίμνη Πρέσπα είναι ένας διαυγής καθρέφτης, αντικατοπτρίζει τις ομοιότητες των τριών χωρών που τη μοιράζονται. Η λίμνη Πρέσπα του βιβλίου είναι ένας παραμορφωτικός καθρέφτης, που προβάλλει αντεστραμμένα είδωλα εξαιτίας του πέπλου της προκατάληψης και της άγνοιας.

• Γιατί έχεις επιλέξει τη γλώσσα της λογοτεχνίας «του φανταστικού» και όχι τη ρεαλιστική γραφή;

Επειδή μου επιτρέπει ελευθερίες και υπερβάσεις που ο ρεαλισμός θα μου απαγόρευε. Οταν ο τοίχος της πραγματικότητας γίνεται αδιαπέραστος, ανοίγω ένα μπαλκόνι φαντασίας. Μακριά από όσα έχω διαβάσει, αναλύσει εξαντλητικά σε συζητήσεις και βαρεθεί, αφηγούμαι τα ίδια ακριβώς, με τη διαφορά ότι από εκεί ψηλά φαντάζουν ολοκαίνουργια. Με τα νέα μου μάτια καταφέρνω να διακρίνω κρυφές πτυχές των γεγονότων, που δεν τις έβλεπα όταν τα βίωνα, συσχετισμούς που δεν είχα προσέξει, πιθανότητες που δεν είχα σκεφτεί να εξερευνήσω.

Και μετά ξεκινά το ταξίδι. Καταιγιστική δράση για να εγκλιματιστεί γρήγορα ο αναγνώστης στο παράξενο σύμπαν του βιβλίου, μυστήριο για να προκαλέσω το πνεύμα του, ασυνήθιστοι χαρακτήρες για να γοητευτεί, αγωνία και ανατροπές για να μη με εγκαταλείψει και ανακουφιστικές λύσεις για να συντελεστεί η κάθαρση.

Υποτάσσομαι στη λογική, αλλά χωρίς να θυσιάσω τη μαγεία του μύθου και να σκοτώσω την ελπίδα. Τι λόγο θα είχα να ανταλλάξω τούτη την απόλαυση, τις πτήσεις στον γαλαξία των άπειρων δυνατοτήτων, με έναν ρεαλιστικό περίπατο στους καθημερινούς μου προβληματισμούς;