Το μέλλον του βιβλίου είναι το βιβλίο

«Πάντα πίστευα, και σήμερα περισσότερο από ποτέ, σε πείσμα όλων των καταστροφολογικών προφητειών, ότι το μέλλον του βιβλίου παραμένει το βιβλίο»

Είναι τα λόγια ενός σπουδαίου Γάλλου εκδότη, του Κριστιάν Μπουργκουά (Christian Bourgois), το 2007, όταν η οικονομική κρίση είχε ξεμυτίσει στις ΗΠΑ.

Τότε, η Εκθεση Βιβλίου της Γκουανταλαχάρα στο Μεξικό τον βράβευσε ως τον Καλύτερο Εκδότη, κι εκείνος ανταπέδωσε την τιμή με ένα «Εγκώμιο» για το επάγγελμά του: ένα σύντομο κείμενο-διαμαντάκι, αφοπλιστικά ειλικρινές για τα κριτήρια, τις αρχές και τις προτιμήσεις που από το 1966 καθόρισαν το εκδοτικό προφίλ του.

Ηταν ίσως ο πιο κοσμοπολίτης Γάλλος εκδότης, πήγαινε πάντα κόντρα στο εκδοτικό ρεύμα, αρνιόταν επίμονα τον «πολιτισμικό εθνικισμό», και πρόβαλλε την «άλλη» λογοτεχνία: αυτόν τον όρο προτιμούσε αντί για την «ξένη» λογοτεχνία που «υποδηλώνει κάποιον αποκλεισμό ή υποτίμηση».

Το Εγκώμιο, πρωτοκυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά (μτφρ. Σοφία Λεωνίδη) με τίτλο την ίδια αυτή φράση: Το μέλλον του βιβλίου παραμένει το βιβλίο. Τη διάλεξε ο εκδότης Σταύρος Πετσόπουλος, «μαθητής» του Μπουργκουά, για να γιορτάσει τα 40 χρόνια ζωής της Αγρας, του έκκεντρου εκδοτικού οίκου τον οποίο δημιούργησε τον Ιούνιο του 1979.

Ωστόσο στο σημερινό τοπίο, το συγκεκριμένο κείμενο με τον συγκεκριμένο τίτλο έχει μια ροπή μαχητική, και μπορεί να εκφράσει συγγραφείς, μεταφραστές, εκδότες, διορθωτές, τυπογράφους, βιβλιοπώλες, βιβλιοθηκάριους, αναγνώστες - όλους, αρκεί να είναι ταγμένοι στην ουσία και στην ομορφιά των επαγγελμάτων του βιβλίου. Διότι το είδαμε ότι στα δέκα χρόνια της κρίσης ο κλάδος του Βιβλίου χτυπήθηκε ανελέητα, αλλά με αιματηρές θυσίες από όλες τις επαγγελματικές ομάδες κατάφερε μέχρι και να αναβαθμιστεί ποιοτικά. Χαρακτηριστική, η ευρύτατη ποικιλία των απαιτητικών και αντιεμπορικών δοκιμιακών εκδόσεων που κυκλοφόρησαν αυτήν την περίοδο.

Ενώ όμως η οικονομία της χώρας μπαίνει πλέον σε φάση ανάκαμψης, το Βιβλίο, ήδη από τα Χριστούγεννα του 2018, έχει κάνει κοιλιά στις πωλήσεις και κινδυνεύει να πληγεί από έναν αναπάντεχο ανταγωνιστή: το Netflix! Ο συγγραφέας Λευτέρης Καλοσπύρος είχε γράψει ένα σχετικό προφητικό άρθρο πριν από μία διετία, αλλά το φαινόμενο έχει επισημανθεί και παλιότερα από τον οξυδερκή Αμερικανό κριτικό, συγγραφέα και μεταφραστή Ντάνιελ Μέντελσον, και (ειδικότερα για τις σειρές της HBO) από τον συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων Ανδρέα Αποστολίδη.

Το πρόβλημα πλέον δεν είναι ότι η εικόνα στο «κουτί» νικά την ανάγνωση, αλλά ότι συχνά τα σενάρια των τηλεοπτικών σειρών νέας γενιάς είναι αφηγηματικά αρτιότερα και πιο ερεθιστικά από τα νέα έργα του λογοτεχνικού mainstream. Είναι χαρακτηριστικό ότι εκεί αποδίδει η γερμανική βιβλιαγορά την ανησυχητική μείωση των πωλήσεων που καταγράφει.

«Οι συγγραφείς δεν μας ανήκουν», γράφει με νόημα (και προς τους επιχειρηματικούς εκδοτικούς ομίλους), ο Μπουργκουά. «Οφείλουμε όμως να τους είμαστε πιστοί, να τους προσέχουμε και να είμαστε ευγνώμονες για το δώρο που μας κάνουν κάθε φορά που μας εμπιστεύονται ένα χειρόγραφο – χωρίς αυτό να μας υποχρεώνει ν’ αποσιωπούμε την πιθανή κριτική μας ή να εκδίδουμε τα έργα τους όπως και να ’χει, στα τυφλά. Αντιθέτως: Πρέπει πάντα να κάνουμε επιλογές, να διεκδικούμε τις προτιμήσεις μας, να αναλαμβάνουμε την ευθύνη των αποφάσεών μας, ακόμα και με κίνδυνο να γίνουμε δυσάρεστοι. Ενας αληθινός εκδότης πιο συχνά λέει Οχι απ’ ό,τι Ναι».

Καθώς λοιπόν έχουν περάσει έξι χρόνια από τη βίαιη κατάργηση του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου και η εμπνευσμένη δημιουργός του, η Μυρσίνη Ζορμπά, φέρνει στη Βουλή, ως υπουργός πλέον, το νομοσχέδιο για έναν νέο Οργανισμό Βιβλίου και Πολιτισμού με μεγαλύτερο κοινωνικό βεληνεκές, περιφερειακή διάσταση και αναπτυξιακή προοπτική, τα λόγια του Μπουργκουά θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως επιχείρημα: για να προικιστεί αυτός ο Οργανισμός με δημιουργική πνοή, “ανεξίθρησκη” αντίληψη, τολμηρή άποψη, επαγγελματική ηθική, και, πάνω απ’ όλα, με ψυχή.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μπουργκουά υπογραμμίζει πως από τότε που άρχισε να ασκεί το επάγγελμα του εκδότη, τον εντυπωσίαζαν οι δημιουργοί/καλλιτέχνες, «η δύναμή τους αλλά και η μοναξιά που καλούνται να αντιμετωπίσουν» τις περισσότερες φορές.

«Πρέπει», γράφει, «να αγαπάμε τους καλλιτέχνες, να σκεφτόμαστε ότι εντέλει έχουν πάντα δίκιο. Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν μικροί και μεγάλοι καλλιτέχνες, μικρά και μεγάλα έργα. Πρέπει μάλιστα να είμαστε καχύποπτοι σ’ αυτόν τον τόσο καρπερό, πλούσιο και πολύπλοκο χώρο της δημιουργίας, απέναντι στις κατηγορίες που δημιουργούμε ή στις κριτικές που εκφέρουμε. Πρέπει να ακούμε με προσοχή, να είμαστε διαρκώς σε εγρήγορση, κάτι που βέβαια δεν σημαίνει ότι όλα τα έργα είναι αντίστοιχης αξίας, κάθε άλλο…»

«Στη βιβλιοθήκη μ’ ένα μπουκάλι κρασί»

«Κατά καιρούς έχω πει σε διάφορους δημοσιογράφους ότι πέρασα κάποιο διάστημα σε τοπικές φυλακές, ότι διέρρηξα σπίτια, ότι ήμουν ηδονοβλεψίας», έλεγε ο Τζέημς Ελρόι, συγγραφέας τον οποίο στην Ελλάδα ανέδειξε η Αγρα. «Αλλά τους έχω πει επίσης ότι πέρασα πολύ περισσότερο χρόνο διαβάζοντας, απ’ ό,τι κλέβοντας και παίρνοντας μάτι. Αυτό δεν το αναφέρουν ποτέ. Είναι σαφώς πιο πιασάρικο να γράφουν για τη μητέρα μου, τον θάνατό της, τα άγρια νιάτα μου και τον χρόνο που πέρασα στη φυλακή, από το να λένε ότι ο Ελρόι τρύπωνε στη βιβλιοθήκη μ’ ένα μπουκάλι κρασί και διάβαζε βιβλία».

Το Εγκώμιο του Μπουργκουά κλείνει με αποφθέγματα διαφόρων συγγραφέων για το Βιβλίο και την Ανάγνωση: Απολινέρ, Μπολάνιο, Μπόρχες, Στάινερ κ.ά. Πώς να μη θυμηθούμε λοιπόν την πρώτη Βιβλιολογική Βιβλιοθήκη που είχε συγκροτήσει το 1996 στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου η Μυρσίνη Ζορμπά ή την έκδοση Εθνική Πολιτική Βιβλίου του 1994, βασισμένη σε έρευνες πεδίου που είχε οργανώσει.

Οι εποχές άλλαξαν και τα σημερινά ζητούμενα είναι διαφορετικά, αυτά άλλωστε αφουγκράζεται το σχέδιο νόμου για τον νέο Οργανισμό. Ωστόσο αξίζει να θυμηθούμε ότι πολλοί Ελληνες εκδότες κυκλοφόρησαν βιβλία-για-το-Βιβλίο, και μάλιστα πολύ πιο συναρπαστικά απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς.

Οπως π.χ. οι Εκδόσεις χωρίς εκδότες του Αντρέ Σιφρίν (Πόλις) ή Οι Λέξεις και το χρήμα, πάλι του Σιφρίν (Αιώρα), επίσης η σύνοψη κειμένων σπουδαίων συγγραφέων στο Περί βιβλιοθηκών (Αγρα), το συγκλονιστικό Οι βιβλιοθήκες μου του Βαρλαάμ Σαλάμοφ (Αγρα), το Αποσυσκευάζω τη βιβλιοθήκη μου του Βάλτερ Μπένγιαμιν (Αγρα) κ.ά.