Πέντε «Μεγάλα Εργα» αναπλάθουν το λογοτεχνικό τοπίο

Ο κριτικός και βραβευμένος ποιητής Παντελής Μπουκάλας, η φιλόλογος και δοκιμιογράφος Κατερίνα Κρίκου-Davis, η βραβευμένη μεταφράστρια Μελίνα Παναγιωτίδου, ο βραβευμένος μεταφραστής και αν.καθηγητής φιλοσοφίας Παναγιώτης Πούλος καθώς και ο κριτικός και δοκιμιογράφος Βαγγέλης Χατζηβασιλείου έδωσαν καινούργια πνοή στο δημοτικό τραγούδι, στον ιδιωτικό Σεφέρη, στους εμβληματικούς Θερβάντες και Προυστ και στη μεταπολιτευτική πεζογραφία.

Ας μη μας ξενίζει ο παραλληλισμός. Υπάρχουν και στα λογοτεχνικά μας πράγματα, μεγάλα έργα τόσο σημαντικά και ωφέλιμα για το κοινωνικό σύνολο όσο και οι αυτοκινητόδρομοι, οι γέφυρες, τα δίκτυα του Μετρό, η ανάπλαση αστικών περιοχών με βαριά ιστορία κ.ο.κ. Είναι οι εκδόσεις μεγάλης πνοής που έχουν γεννηθεί μέσα από την πολύχρονη αφοσίωση διακριτικών γραφιάδων και καλύπτουν βασικά κενά στον σκληρό πυρήνα της ελληνικής βιβλιογραφίας.

Με επίκεντρο το διευρυμένο κατά μερικούς μήνες εκδοτικό 2018, πέντε κορυφαία έργα-ποταμοί ανοίγουν νέους ορίζοντες στο λογοτεχνικό τοπίο. Πρόκειται για μυθιστορήματα, μελέτες και ημερολόγια με διαχρονικό ειδικό βάρος και επίκαιρο ενδιαφέρον, διπλά σπουδαία επειδή είναι έργα υποδομής και ταυτόχρονα έργα ευθύνης.

Αναγνώσματα συναρπαστικά, έχουν όλα τη δύναμη να καλλιεργήσουν την ιστορική, κοινωνική, καλλιτεχνική και πολιτική συνείδηση του σημερινού και του αυριανού αναγνωστικού κοινού, και λειτουργούν όλα ως παραδείγματα ανιδιοτελούς στάσης ζωής και υψηλού επαγγελματισμού των εκλεκτών συγγραφέων, μεταφραστών και επιμελητών τους απέναντι σε μια πρώτη ύλη που τιθασεύεται πολύ δύσκολα.

Τέτοια «Μεγάλα Εργα» είναι:

♦ Η «Κίνηση του Εκκρεμούς» (Πόλις), που για πρώτη φορά χαρτογραφεί και ανατέμνει την κοινωνική ιστορία και κριτική γραμματολογία της ελληνικής πεζογραφίας στη Μεταπολίτευση, από το 1974 ώς τις μέρες μας, από το «Κιβώτιο» του Αλεξάνδρου ώς τους «Τυφλούς» του Μάντη. Τη μελέτη υπογράφει ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, ο οποίος προσεγγίζει το υλικό του από συγχρονική και διαχρονική σκοπιά, διερευνά τη μορφή και το περιεχόμενο των λογοτεχνικών κειμένων, τους εσωτερικούς και εξωτερικούς νόμους που τα διέπουν, την αισθητική και πολιτισμική τους λειτουργία, προκειμένου να συλλάβει τη σχέση του ατόμου και της κοινωνίας, του ιδιωτικού και του καθολικού στην τροχιά της μεταπολεμικής λογοτεχνίας.

♦ H ανάδειξη του δημοτικού τραγουδιού σε εργαστήρι ιδεών και νοοτροπιών, όπως αυτό προκύπτει από τα δοκίμια που συγκροτούν τον τόμο «Το αίμα της αγάπης. Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση» (Αγρα). Τον υπογράφει ο Παντελής Μπουκάλας, ο οποίος προχωρά με μοναδικό οίστρο σε μια μελέτη αποκαλυπτική ως προς τα ευρήματά της, απολαυστική ως προς τις ιστορίες που αφηγείται, και τόσο σχολαστική ώστε να εκτείνεται σε όλες τις παραλλαγές και τις πτυχές της ανώνυμης ελληνικής ποίησης, από όλες τις εποχές και τις περιοχές. Εδώ εξετάζονται 300 τίτλοι συλλογών και μια πλούσια βιβλιογραφία πανεπιστημιακού χαρακτήρα, ενώ οι Σημειώσεις με τα Ευρετήρια καλύπτουν 274 σελίδες.

♦ Η κυκλοφορία, σε επιμέλεια της Κατερίνας Κρίκου-Davis, των δύο τελευταίων τόμων από το εννιάτομο προσωπικό ημερολόγιο του Γιώργου Σεφέρη (1900-1971): «Μέρες» Η’ (2/1/1961-16/12/1963) και Θ’ (1/2/1964-11/5/1971, αναμένεται τον Μάρτιο 2019).

Ετσι κλείνει μια εκδοτική περιπέτεια που είχε ξεκινήσει το 1975, με πρώτο επιμελητή τον Ε.Χ. Κάσδαγλη (Ικαρος). Στον τόμο Η’ ο αναγνώστης παρακολουθεί τους τελευταίους μήνες της θητείας του Σεφέρη ως πρέσβη στο Λονδίνο, τις προσπάθειές του για την εξομάλυνση των ελληνοβρετανικών σχέσεων, την αμήχανη πρώτη περίοδο του επαναπατρισμού του στην Ελλάδα στα 62 του, τον κυκλώνα γύρω από τη βράβευσή του με το Νομπέλ, αλλά και τους εφιάλτες του, π.χ. για τη δημοπρασία της Ακρόπολης (!), όταν ο Καραμανλής με τον Αβέρωφ φτάνουν στο Λονδίνο το 1961 μετά την ανακήρυξη της Κύπρου ως ανεξάρτητης Δημοκρατίας. Διπλωμάτης και ποιητής, ο Σεφέρης κρίνει και σχολιάζει (συχνά στα αγγλικά ή τα γαλλικά) συμπεριφορές και αντιδράσεις με αυστηρότητα και αιχμηρότητα.

Χαρακτηριστικά, σημειώνει με αφορμή τον υπερρεαλιστή ζωγράφο Νταλί: «Οι άνθρωποι των οποίων η περίεργη συμπεριφορά αποτελεί στοιχείο της διασημότητάς τους, έχουν τούτη την ιδιαιτερότητα, ότι από τη στιγμή που αρχίσουν να μιλάν για τον εαυτό τους δεν ξέρουν πια πού να σταματήσουν».

♦ Η μετάφραση του «Ευφάνταστου ιππότη Δον Κιχότε ντε λα Μάντσα» (Εστία), δεύτερου τόμου του μυθιστορήματος του Ισπανού Μιγκέλ ντε Θερβάντες (1547-1616) από τη Μελίνα Παναγιωτίδου, η οποία είχε ολοκληρώσει τη μετάφραση του πρώτου τόμου «Ο ευφάνταστος ιδαλγός Δον Κιχότε ντε λα Μάντσα» πριν από μία δεκαετία (Εστία 2009). Γραμμένο στις αρχές του 17ου αιώνα, αυτό το αριστούργημα, με ανακτημένη τη δροσιά και τη γλωσσική σπιρτάδα του, διαλέγεται με το γίγνεσθαι των δικών μας καιρών.

Ειδικότερα, στον δεύτερο τόμο η τρέλα του πρωταγωνιστή παραχωρεί προοδευτικά τη θέση της στη λογική, το κωμικό παραμερίζει για να αναφανεί η περισυλλογή του, η εμπιστοσύνη του στη δύναμή του εξασθενεί και οι βεβαιότητές του κλονίζονται.

Αλλά, ταυτόχρονα, μετακινείται και το όριο μεταξύ πραγματικότητας και επινόησης στο ίδιο το μυθιστόρημα. Οπως σημειώνει η Παναγιωτίδου, ο Θερβάντες οδηγείται «σε ένα πειραματικό λογοτέχνημα», το οποίο «συμβαδίζει με το γίγνεσθαι της εποχής αλλά και της ζωής του». Ετσι βλέπουμε εδώ την Ισπανία της εποχής σε βαθιά οικονομική κρίση, τον βασιλιά Φίλιππο Γ’ να έχει χρέη σε Γερμανούς τραπεζίτες, και να γράφεται ο επίλογος της μακραίωνης συνύπαρξης στην Ισπανία μεταξύ καθολικών, Εβραίων και μουσουλμάνων. Με διατάγματα του 1609-1613 τριακόσιες χιλιάδες Μορίσκοι εκδιώκονται από τη χώρα…

♦ Η έκδοση του «Ανακτημένου χρόνου», τελευταίας ενότητας του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Μαρσέλ Προυστ (1871-1922), σε μετάφραση του Παναγιώτη Πούλου (Εστία), και η ολοκλήρωση ενός μεταφραστικού εγχειρήματος που ξεκίνησε πριν από μισόν αιώνα στις φυλακές της Αίγινας. Κρατούμενος εκεί από τη χούντα, ο Παύλος Ζάννας άρχισε να μεταφράζει χωρίς λεξικό το εμβληματικό για την εποχή της νεωτερικότητας μυθιστόρημα-ποταμό του Προυστ.

Μετά τον θάνατό του (1989), τη σκυτάλη πήρε ο Παναγιώτης Πούλος, που από το 1995 ανέλαβε να τελειώσει τη μετάφραση στα ελληνικά της πέμπτης ενότητας της «Αναζήτησης…», να προχωρήσει στην έκτη και στην έβδομη αλλά και να επιμεληθεί και να υπομνηματίσει εξαρχής αυτό το πολυσχιδές έργο, παίρνοντας υπόψη του την αχανή καινούργια βιβλιογραφία που έχει προστεθεί γύρω απ’ αυτό. Ειδικότερα, ο «Ανακτημένος χρόνος» αντανακλά τις ανακατατάξεις στο αξιακό σύστημα και στη θεώρηση του κόσμου μετά το τέλος της Μπελ Επόκ και του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και καθηλώνει τον αναγνώστη με την αυτοβιογραφική χροιά των τελευταίων σελίδων του μυθιστορήματος, όπου ο κεντρικός ήρωας παρουσιάζει την ποιητική του.

Τι έσπρωξε αυτούς τους πολλαπλά καταξιωμένους «ειδικούς» σε αυτές τις αθόρυβες δουλειές μυρμηγκιού; Ποιο ήταν το προσωπικό τους καύσιμο; Γιατί τους συγκίνησαν και πώς τους επηρέασαν τα συγκεκριμένα έργα;

«Με το δημοτικό τραγούδι ασχολούμαι ένα τέταρτο του αιώνα, εντατικότερα την τελευταία δωδεκαετία», σημειώνει στην «Εφ.Συν.» ο Π. Μπουκάλας, που προγραμματίζει συνολικά δεκαπέντε τόμους «Δοκιμίων για το Δημοτικό Τραγούδι». «Το ενδιαφέρον μου, συναισθηματικό στη ρίζα του, εξελίχθηκε σε ποιητικό-φιλολογικό. Σταδιακά, τα δημοτικά με αφόπλισαν με τον πλούτο και την ποικιλοφωνία τους και μου προσέφεραν την παραμυθία τους. Η δουλειά μου έχει τον χαρακτήρα της μικρής ανταπόδοσης στη γενναιοδωρία τους».

Αλλά και ο Β. Χατζηβασιλείου εξηγεί σχετικά με τη μελέτη του για το Ατομο και την Κοινωνία στη νεότερη ελληνική πεζογραφία (1974-2017): «Δούλεψα επί δεκατρία χρόνια με ένα κυρίως κίνητρο: να καταγράψω συστηματικά την πεζογραφική παραγωγή που παρακολουθώ ως κριτικός επί μία τεσσαρακονταετία – να μετατρέψω την υποκειμενικότητα της προσωπικής ανάγνωσης σε πλάνο ευρείας εμβέλειας. Εκείνο που πρωτίστως με δυσκόλεψε ήταν η εξισορρόπηση του τεράστιου λογοτεχνικού υλικού: η κατηγοριοποίηση και η ερμηνευτική του κατάταξη, με το διαρκές άγχος να μην παγιδευτεί η έρευνα σε σχηματικούς διαχωρισμούς. Και θεωρώ ευτύχημα ότι ένα τόσο εκτενές εγχείρημα, το οποίο, κακά τα ψέματα, δεν απευθύνεται σε μεγάλο ακροατήριο, βρήκε την εκδοτική ανταπόκριση που χρειαζόταν».

Από την πλευρά της, η Μελίνα Παναγιωτίδου θυμίζει ότι «η (λογοτεχνική) μετάφραση ήταν ανέκαθεν ένα παραγνωρισμένο, βαρύ, έως και ανθυγιεινό, επάγγελμα. Μετά το 2008, ωστόσο, μετατράπηκε και στο προσβλητικότερα αμειβόμενο. Ως εκ τούτου, η αφοσίωση “σε ένα τέτοιο έργο” συνεπάγεται τεράστιο προσωπικό και οικονομικό κόστος, πόσο μάλλον όταν γίνεται υπό τις συνθήκες μιας άθλιας κρίσης». Ταυτόχρονα, ωστόσο, αναγνωρίζει ότι η ενασχόλησή της με τον «Δον Κιχότε…», της προσέφερε «τη μοναδική εμπειρία να παρακολουθώ εκ του σύνεγγυς τη γένεση του (μοντέρνου) μυθιστορήματος».

Ποιο είναι τελικά το μυστικό; Ποιους δρόμους μάς ανοίγουν αυτά τα βιβλία; Τι έχουν να πουν για την εποχή μας; Οι απαντήσεις των συγγραφέων, μεταφραστών και επιμελητών τους εξηγούν γιατί μπορούμε να μιλάμε για «μεγάλα έργα».

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου:

Η πολύμορφη πραγματικότητα της ελληνικής μεταπολιτευτικής κοινωνίας

Ελπίζω ότι ο μελλοντικός αναγνώστης θα διακρίνει τη βασική γραμμή που διατρέχει το βιβλίο “Η κίνηση του εκκρεμούς” και η οποία δεν είναι άλλη από τη μετακίνηση της νεότερης πεζογραφίας από τον πόλο της πολιτικής και της Ιστορίας προς τον πόλο του ατομικού και του ιδιωτικού. Και στο άκρο ακριβώς αυτής της ταλάντωσης παίζεται το δράμα που θέλουν να εικονογραφήσουν πολλοί από τους πεζογράφους οι οποίοι εμφανίζονται κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1980 και του 1990. Ενα δράμα που μπορεί να παίρνει παρωδιακή μορφή για να αποφορτίσει το κλίμα του, αλλά δεν είναι σε θέση να αποκρύψει τον πυρήνα του – την έκπτωση του ατόμου πρώτα από το κοινωνικό και κατόπιν ακόμα και από το προσωπικό του βάθρο. Εδώ βλέπουμε, θα έλεγα, μια μείζονα κοινωνική αγκύλωση.

»Η απροσδόκητη μεταβολή (δεν ξέρω αν πρόκειται ακριβώς για εξέλιξη διότι συμβαίνει ταυτοχρόνως) είναι ένα εκ νέου άνοιγμα προς το συλλογικό και την Ιστορία (αν και με πολύ διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι παλαιότερα) μέσα από το ιστορικό και το αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά όπως αποτυπώνεται και σε πλήθος έργα της κοινωνικοπολιτικά προσανατολισμένης πεζογραφίας. Νομίζω πως αυτή η διαρκής κίνηση μεταξύ ατομικού και συλλογικού (ένα διαρκές σκαμπανέβασμα) αντικατοπτρίζει και την ποικιλόμορφη πραγματικότητα της μεταπολιτευτικής κοινωνίας

Παντελής Μπουκάλας

Σεβασμός για συναισθήματα και για σχέσεις που υπερβαίνουν το κοινωνικώς δέον και το εθνικώς ορθό

Μακάρι ο σημερινός ακροατής των δημοτικών τραγουδιών, αυτός που τ’ ακούει στα πανηγύρια, σε κέντρα, στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο, ή βάζοντας σιντί όταν τον κυνηγάει η νοσταλγία για τόπους που ίσως δεν υπάρχουν πια, να γίνει και αναγνώστης τους. Γιατί τα δημοτικά, πολλά δημοτικά, αντέχουν και στο χαρτί, σαν ποίηση, δίχως τη σύμπραξη της μουσικής και του χορού. Μακάρι επίσης να ξανοιχτεί ο αναγνώστης σε όσο το δυνατόν περισσότερες συλλογές και ανθολογίες, πέρα από τις ολιγάριθμες “επίσημες”. Γιατί έτσι θα ανακαλύψει πτυχές της δημοτικής ποίησης που ίσως δεν τις υποψιάζεται καν. Πτυχές που μαρτυρούν αυθεντικά για τη λογοτεχνική της αξία, τη θεματική τόλμη της, τη γλωσσική της ευθυβολία, την αφηγηματική της ευστροφία, κυρίως δε για την ανένδοτη ελευθεροφροσύνη της. Μαρτυρούν επίσης για τον αμερόληπτο σεβασμό της ακόμα και απέναντι σε συναισθήματα, συμπεριφορές και ανθρώπινες σχέσεις που υπερβαίνουν το κοινωνικώς δέον και το εθνικώς ορθό.

»Αν τα γνωρίσεις όλα αυτά, ή κάτι από όλα αυτά, κι αν με τον καιρό καταφέρεις να ξεπεράσεις τον σκόπελο των νοθευμένων τραγουδιών (δυστυχώς η νόθευσή τους άρχισε πολύ νωρίς), θα γνωρίσεις τους προγόνους σου πολύ βαθύτερα απ’ ό,τι σου επιτρέπουν οι συνήθεις πανηγυρικοί με τον ανερμάτιστο στόμφο τους. Αυτό σημαίνει ότι είναι πολύ πιθανό να γνωρίσεις καλύτερα και τον εαυτό σου. Ποια άλλη ισχυρότερη συμβολή στο ζήτημα της ταυτότητας;

Παναγιώτης Πούλος

Η διάρρηξη του κοινωνικού ιστού και ο ρόλος της καλλιτεχνικής δραστηριότητας σε μια ζωή άξια να τη ζούμε

Ο “Ανακτημένος Χρόνος”, η έβδομη και τελευταία ενότητα του “Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο”, αποτελεί το επιστέγασμα του μυθιστορήματος του Μαρσέλ Προυστ.

»Ο,τι έχει προηγηθεί (παιδική ηλικία, εφηβεία, κοινωνικές συναθροίσεις, έμφυλες διαφοροποιήσεις, ανάλυση της διεργασίας του έρωτα, του πένθους και της ζηλοτυπίας) επανεξετάζεται εδώ υπό το πρίσμα της διάρρηξης του κοινωνικού ιστού την οποία επιφέρει η πρώτη παγκόσμια σύρραξη, σε συνδυασμό με τον ρόλο που παίζει εφεξής η καλλιτεχνική δραστηριότητα στη συγκρότηση μιας ατομικής και συλλογικής ζωής “άξιας να τη ζει κανείς”.

»Οι ακόμα εν ζωή μυθιστορηματικοί ήρωες μετατρέπονται σε προσωπεία, σε εκθέματα ενός Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, ενώ ο “αφηγητής” αμφισβητεί τις παραδοσιακές θεωρίες αναφορικά με την καλλιτεχνική αλήθεια και εγκαθιδρύει νέους συσχετισμούς ανάμεσα στην τέχνη, τη ζωή και τη σκέψη. Η εικόνα απεκδύεται τον παραστατικό της ρόλο και εκδιπλώνει τις ποικίλες κοινωνικές διαστάσεις της, προλειαίνοντας το έδαφος για μεταγενέστερους πειραματισμούς στα πεδία των τεχνών, των επιστημών, της τεχνολογίας και της φιλοσοφίας.

»Με δυο λόγια, με τον “Ανακτημένο Χρόνο” ο Προυστ πετυχαίνει τον στόχο του μακρόπνοου εγχειρήματός του. Εχοντας επίγνωση των ορίων του στοχαστικού πειραματισμού του, κατορθώνει εντούτοις να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές τις ίνες που απαρτίζουν το στιβαρό του νήμα.

Κατερίνα Κρίκου-Davis

Ελλάδα και Αγγλία του ’60 στο ημερολόγιο ενός υπηρέτη του κράτους και ποιητή

Ας ξεκαθαρίσουμε πρώτα τι εννοούμε όταν λέμε “προσωπικά ημερολόγια” του Γιώργου Σεφέρη. Χρησιμοποιούμε τον όρο για καθαρά πρακτικούς λόγους, δηλ. για να διαχωρίσουμε τις “Μέρες” από το “Πολιτικό Ημερολόγιο”. Ομως ακόμα και όταν ο Σεφέρης κρατούσε το “Πολιτικό Ημερολόγιο” –σταμάτησε στα τέλη του 1960– οι “Μέρες” περιλάμβαναν εγγραφές που άπτονται της δημόσιας ζωής. Σωστότερος όρος για τις “Μέρες” θα ήταν απλώς “ημερολόγιο” – το “προσωπικό” εννοείται.

Εδώ, πρόκειται για το ανεπεξέργαστο ημερολόγιο (γι’ αυτό περιέχει και αδιάφορες εγγραφές) ενός πολύ καλλιεργημένου ανθρώπου, που είναι συγχρόνως υπηρέτης του κράτους και ποιητής, το οποίο περιέχει σημαντικά στοιχεία για τη δουλειά του (υπηρεσιακή και πνευματική), για τα πολιτικά δρώμενα καθώς και για την κοινωνική, πνευματική και καλλιτεχνική ζωή, όχι μόνο της Ελλάδας, μα και της Αγγλίας στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Ετσι, θα έλεγα πως οι “Μέρες” Η’ δεν μπορεί να αφήσουν αδιάφορους όσους ασχολούνται με την εποχή ή ενδιαφέρονται για τον Σεφέρη ως άνθρωπο, ως διπλωμάτη, ως ποιητή και συγγραφέα των “Δοκιμών”

Μελίνα Παναγιωτίδου

Ο μεγαλύτερος αντιήρωας στην ιστορία της λογοτεχνίας θέτει κρίσιμα και επίκαιρα ερωτήματα

Ισως η πλέον σημαίνουσα ιδιαιτερότητα του δον Κιχότε ως λογοτεχνικού ήρωα να βρίσκεται στην αίσθηση εγγύτητας που δημιουργεί στον αναγνώστη· ίσως αυτή τον ανήγαγε σε σύμβολο, σε μια μορφή διαχρονική, οικουμενική, οικεία και αναγνωρίσιμη ακόμη και από το ευρύ κοινό, το οποίο ουδέποτε τον έχει διαβάσει. Και κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει με όλα τα πρόσωπα που ανήκουν στη μυθοπλασία.

»Ο δον Κιχότε είναι μάλλον ο μεγαλύτερος αντιήρωας ήρωας στην ιστορία της λογοτεχνίας – ένας χαρακτήρας διττός, επειδή ο Θερβάντες γνώριζε πως η πραγματικότητα είναι φτιαγμένη εντέλει από το ίδιο υλικό με τα όνειρα, αλλά και επειδή συνόψισε, με τον αδιόρατο πάντα τρόπο του, το τέλος του βίου του ανθρώπου σε έναν στίχο που θα μπορούσε κάλλιστα να περάσει απαρατήρητος: “να πεθάνει λογικός και να ζήσει τρελός”. Είναι επίσης η πρώτη φορά που ένας χαρακτήρας, μανιώδης όσο και πλανημένος αναγνώστης ο ίδιος, βρίσκεται αντιμέτωπος με τους εντός μυθιστορήματος αναγνώστες των κατορθωμάτων του.

»O “Δον Κιχότε ντε λα Μάντσα”, καθρέφτης του εαυτού και του κόσμου, όπως άλλωστε οι κλασικοί ομόλογοί του, είτε διαβαστεί απλώς ως διασκεδαστικός είτε μελετηθεί σε βάθος, εξακολουθεί να θέτει όλα τα κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν το αιώνια ανθρώπινο και την ιστορία – αυτά που ειδικά σήμερα είναι τόσο επίκαιρα όσο και τότε.