Ο διάφανος κύριος Γιάλομ

«Εχω ζήσει μια ζωή εξερευνώντας, αναλύοντας και ανακατασκευάζοντας το παρελθόν μου, τώρα όμως συνειδητοποιώ ότι υπάρχει μέσα μου μια κοιλάδα πόνου και δακρύων από τα οποία ίσως να μην απαλλαγώ ποτέ».

Δεν θα περίμενε κανείς να πονά έτσι ένας διάσημος ψυχίατρος της υπαρξιακής σχολής που έχει καταφέρει να καταπραΰνει τον πόνο χιλιάδων ανθρώπων τόσο ως κλινικός θεραπευτής όσο και ως δημοφιλής συγγραφέας. Κι όμως ο Ιρβιν Γιάλομ όταν το 2016 βρέθηκε σε ένα μικρό εβραϊκό φαγάδικο του Σαν Φρανσίσκο, με τοίχους καλυμμένους από οικογενειακές φωτογραφίες φοβισμένων προσφύγων που έφταναν στο νησί Ελις από την Ανατολική Ευρώπη, ξέσπασε σε κλάματα. Ηταν 85 χρονών, και σ’ αυτά τα πρόσωπα είδε την παιδική του ηλικία το ’40 στην Ουάσινγκτον.

Σκέφτηκε τη μητέρα του, αμόρφωτη, τρομαγμένη, που προσπάθησε «να επιβιώσει και να μεγαλώσει την οικογένειά της σε μια καινούργια ξένη κουλτούρα», κι αισθάνθηκε «ντροπή και ενοχή» για τις επικριτικές αναφορές με τις οποίες τη στολίζει στην αυτοβιογραφία του. Η σχέση του με αυτή την αγέλαστη γυναίκα από τη Ρωσία παρέμεινε για πάντα «μια ανοιχτή πληγή». Μικρός ντρεπόταν για τους μετανάστες γονείς του και για το παντοπωλείο τους, κι ένιωθε πάντα εκτός τόπου: «Το μόνο λευκό αγόρι σε γειτονιά μαύρων, ο μόνος εβραίος σε έναν κόσμο χριστιανών».

Είναι εντυπωσιακό και συναρπαστικό το πόσο «διάφανος» και ανεπιτήδευτος είναι ο Irvin D. Yalom σε αυτές τις Αναμνήσεις του ως Ψυχίατρου, που κυκλοφόρησαν, με τίτλο την τελευταία φράση του βιβλίου του: Αυτό ήταν η ζωή; Τότε άλλη μια φορά! (Αγρα).

Από τη μια τολμά να παραδεχτεί ότι «απόλαυσα μαριχουάνα σε πάρτι συναδέλφων» στην Καλιφόρνια των σίξτις ή μπορεί να εξομολογείται ότι η αγαπημένη του Μαίριλυν, σύντροφός του από το 1954, ιστορικός επιτυχημένη στον χώρο των Σπουδών Φύλου, υπήρξε μέντοράς του, «ο κατάλληλος άνθρωπος για να με εκπολιτίσει και να με ανεβάσει σε ψηλότερο επίπεδο». Και από την άλλη, θέλει να συζητά τον προβληματισμό του για τον ρόλο της αγάπης και της ενσυναίσθησης στο επάγγελμα του ψυχοθεραπευτή, σκέφτεται μεγαλόφωνα το πότε θα πρέπει να αποσυρθεί (διότι εξακολουθεί να εργάζεται ιδιωτικά!) ή εξετάζει το πόσο η προσωπική επιτυχία του ως ψυχοθεραπευτή οφείλεται στις προκατασκευασμένες εντυπώσεις των θεραπευόμενων που τον εξιδανικεύουν.

«Διάφανο» αφηγητή τον βάφτισε πρώτη η ψυχοθεραπεύτρια Ευαγγελία Ανδριτσάνου. Μαζί με τον αν. καθηγητή Ψυχιατρικής στο Αιγινήτειο και ποιητή, Γιάννη Ζέρβα, έχουν συνεργαστεί για τη μετάφραση 15 τίτλων του Γιάλομ στα ελληνικά (Αγρα), ολόκληρου δηλαδή του πεζογραφικού έργου και των περισσότερων επιστημονικών μελετών και δοκιμίων του, όπως το κορυφαίο πανεπιστημιακό εγχειρίδιο Θεωρία και Πρακτική της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας.

Σχολιάζει λοιπόν εδώ ο Γιάλομ βήμα βήμα την ιδιωτική και τη δημόσια περιπέτειά του με γλαφυρότητα μυθιστοριογράφου και στέκεται στα προσωπικά στοιχήματά του: σπουδές ιατρικής σε τοπίο ταξικά διαστρωματωμένο και ξενοφοβικό, διδασκαλία στην Ιατρική του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, δική του και ομαδικές ψυχοθεραπείες, επιθυμία να αντιταχθεί ως θεραπευτής στην «υπερβολική συνάρτηση της ψυχιατρικής με τα φάρμακα» ή και είσοδος στην πεζογραφία με απαιτητικά έργα για ένα ευρύτερο κοινό (όπως τα μπεστ σέλερ: Ο δήμιος του έρωτα, Οταν έκλαψε ο Νίτσε, Η θεραπεία του Σοπενάουερ, Στον κήπο του Επίκουρου κ.ά.).

Παράλληλα, πατώντας σε συγκεκριμένες ιστορίες ψυχοθεραπευόμενων πάνω στις οποίες δούλεψε, ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια όλων τη μέθοδό του, κι έτσι καταφέρνει να καταστήσει αυτό το αυτοβιογραφικό βιβλίο θεραπευτικό για τον αναγνώστη και ψυχοεκπαιδευτικό για τον ειδικό («Να είστε αληθινοί», «Δημιουργήστε μια νέα θεραπεία για κάθε ασθενή»).

Παρουσιάζει μάλιστα και τις αντιφάσεις άλλων διάσημων θεραπευτών με τους οποίους διασταυρώθηκε, καθώς και τις δικές του αδυναμίες, πάντα όμως για να αναδείξει το ουσιαστικό και όχι το κουτσομπολίστικο νόημά τους. «Στα πρώτα χρόνια της ενήλικης ζωής μου με κατέτρυχε αυτό το αίσθημα της δυσφορίας με τον εαυτό μου. Εξωτερικά φαινόταν να τα πηγαίνω θαυμάσια. Βαθιά μέσα μου όμως αισθανόμουν συνεχώς άβολα, δεν ένιωθα καμία αυτοπεποίθηση και δεν μπορούσα να καταλάβω από πού πήγαζε το άγχος μου».

Υπάρχει όμως ακόμα μια καινοτομία σε τούτο το βιβλίο. Ο Γιάλομ συμπληρώνει -περιληπτικά και λακωνικά- το προφίλ του ως πολίτη. Ζώντας μισόν αιώνα μερικά χιλιόμετρα έξω από το εναλλακτικό, ακτιβίστικο, απελευθερωμένο Σαν Φρανσίσκο, κολλημένος στο ποδήλατό του, αισθανόταν α-πολιτικός την εποχή που φούντωνε το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα. Ωστόσο στην πράξη, όταν διερευνούσε τις υπαρξιακές ανησυχίες των ανθρώπων, καθώς και στην κουλτούρα της καθημερινής ζωής του, υπήρξε φύση ουσιαστικά προοδευτική. Εφτασε να πάρει μέρος στη μαραθώνια ψυχοθεραπεία ομάδας γυμνιστών στο Εσαλεν και επιμένει ότι είναι «από τους εβραίους που έχουν πετάξει οριστικά από πάνω τους τη θρησκευτική πίστη», ένας «ά-θρησκος και όχι αντί-θρησκος», κι ας αρνείται να φάει χοιρινό!

«Απομυθοποίησε την ψυχοθεραπεία»

Εκείνο το μεσημέρι του 2005 ένα πρωτόγνωρο θέαμα εκτυλισσόταν στην οδό Σόλωνος. Μια κατσαρή ουρά ανθρώπων τύλιγε τρία τετράγωνα, χωρίς κανένας να διαμαρτύρεται. Ηταν το κοινό του Ιρβιν Γιάλομ, ο οποίος υπέγραφε τα βιβλία του επί τέσσερις (!) ώρες στο ιστορικό «Βιβλιοπωλείο της Εστίας» που δεν υπάρχει πια. Το ζεύγος Γιάλομ επισκεπτόταν την Ελλάδα για τρίτη φορά μετά το ’60 και το ’93, αλλά επίσημα πια. Ο διάσημος ψυχοθεραπευτής αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο και έδωσε σειρά διαλέξεων.

Η εντυπωσιακότερη ήταν στο «Χίλτον» όπου τα σαλόνια του ισογείου γέμισαν με «φαν» του Γιάλομ, απλωμένους κατάχαμα να τον ακούν σαν θεό. Το σκηνικό επαναλήφθηκε το 2009, όταν μίλησε στο ασφυκτικά γεμάτο Μέγαρο Μουσικής. «Στην Ελλάδα νιώθω ότι βρίσκομαι σπίτι μου», γράφει ο Γιάλομ στο κεφάλαιο «Πώς έγινα Ελληνας», της αυτοβιογραφίας του. Διότι συγκριτικά με τον πληθυσμό της χώρας, εδώ έχει τους περισσότερους αναγνώστες από οπουδήποτε στον κόσμο, αλλά και καλούς φίλους. Οπως τον σπουδαγμένο στις ΗΠΑ ψυχίατρο Γιάννη Ζέρβα, που τον σύστησε το 2000 στην Αγρα, όπως τον εκδότη Σταύρο Πετσόπουλο ή την Ευαγγελία Ανδριτσάνου, που έκανε και τη θεατρική διασκευή τού Οταν έκλαψε ο Νίτσε.

Γιατί όμως ο Γιάλομ βρίσκει τόση ανταπόκριση στο ελληνικό κοινό, που παραδοσιακά υποκλινόταν στη γαλλική ψυχαναλυτική σχολή; Διότι, όπως μας είπε ο Γ. Ζέρβας, «απομυθοποίησε την ψυχοθεραπεία και έδειξε το ανθρώπινο πρόσωπό της και την αποτελεσματικότητά της πέρα από τις θεωρίες και τα δόγματα». Τι άλλαξε ειδικότερα στο ελληνικό τοπίο χάρη σ’ αυτόν; «Ο Γιάλομ έδειξε στους ειδικούς ότι μπορεί να υπάρχει σεβασμός και έγνοια για τον ασθενή, και αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων του, επίσης συνεργασία ειλικρινής για να βρει κανείς τον δρόμο του στη θεραπεία, χωρίς αυθεντίες και χωρίς υπερβολές».