«Μαθαίνεις ποιος είσαι, τη μέρα που λες το μεγάλο “Οχι”»

Οταν το 2008 είχε έρθει στην Αθήνα για να παραλάβει το Athens Prize του περιοδικού «(δε)κατα», ο Χαβιέρ Θέρκας είχε επιμείνει να επισκεφθεί το Θυσιαστήριο των εκτελεσθέντων αγωνιστών στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Και είχε σταθεί εκεί, βυθισμένος σε έναν δικό του θρήνο, σχολιάζοντας έπειτα πόσο πολύ αργεί η Ισπανία να τιμήσει επίσημα τους νεκρούς του Εμφυλίου της...

Ο ίδιος όμως, με το δικό του έργο, επιμένει να εξερευνά όλα όσα αποσιωπούν, λησμονούν, αγνοούν ή αρνούνται να αντιμετωπίσουν καταπρόσωπο οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι, οι ιστορικοί, όταν διαμορφώνουν το επίσημο εθνικό αφήγημα της χώρας του. Ετσι, λίγο πριν από τη νέα επίσκεψή του στην Αθήνα (9-12/6/2018) με πρόσκληση του ιβηρο-αμερικανικού φεστιβάλ LEA, εξηγεί (γραπτώς) στην «Εφ.Συν.» ότι αντιλαμβάνεται το γράψιμο ως πράξη πολιτικής ευθύνης.

Αυτό ξεκίνησε το 2001 με τους «Στρατιώτες της Σαλαμίνας» (Πατάκης), το μυθιστόρημα που τον ανέδειξε διεθνώς ως έναν από τους πιο ερεθιστικούς και συναρπαστικούς Ευρωπαίους συγγραφείς. Συνθέτοντας ιστορικά γεγονότα και μυθοπλασία, έβαζε στο τραπέζι τη φύση του ηρωισμού, με αφετηρία ένα επεισόδιο από το τέλος του Ισπανικού Εμφυλίου, όπου ένας στρατιώτης των Δημοκρατικών επέλεξε να χαρίσει τη ζωή στον εχθρό του, έναν διανοούμενο Φαλαγγίτη.

Από τότε, ο Θέρκας στρέφει την προσοχή του στους επαναστατημένους ανθρώπους: σ’ αυτούς που λένε «Οχι» ή που «προσπαθούν να το κάνουν, και αποτυγχάνουν». Διότι όπως γράφει στον «Απατεώνα», το καινούργιο μυθιστόρημά του (εκδ. Πατάκη, μτφρ. Γεωργία Ζακοπούλου), η ημέρα του μεγάλου «Ναι» ή του μεγάλου «Οχι» είναι «η ημέρα που μαθαίνεις μια για πάντα ποιος είσαι».

Αυτή τη φορά ωστόσο, ο Θέρκας κάνει την έκπληξη διότι καταγίνεται με έναν ψεύτικο ήρωα: ένα ιστορικό πρόσωπο εν ζωή, τον 97χρονο σήμερα Ενρίκ Μάρκο.

Βαρκελωνέζος που συντασσόταν πάντα με τους πολλούς, οι οποίοι έλεγαν «Ναι» στη 40χρονη δικτατορία, ο Μάρκο σφετερίστηκε το παρελθόν των λιγοστών και λησμονημένων γενναίων της σύγχρονης Ιστορίας της Ισπανίας και μετά από τον θάνατο του Φράνκο εκμεταλλεύτηκε το προφίλ ανθρώπου που είπε «Οχι». Από το 1977 κι έπειτα, εμφανιζόταν ως ήρωας του Εμφυλίου και αντιφασίστας, ως εκτοπισμένος κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Φλόσσενμπεργκ, ως θαμώνας των κελιών της δικτατορίας, και αργότερα ως πολιτικός ηγέτης της εργατιάς.

Μέχρι το σκάνδαλο του 2005, οπότε ο ιστορικός Μπενίτο Μπερμέχο αποκάλυψε την ψευτο-εκτόπισή του, ο Μάρκο εξαπατούσε τους πάντες με δημόσιες διαλέξεις, συνεντεύξεις, δηλώσεις, συναγελαζόταν με πολιτικούς και ιθύνοντες, εισέπραττε την πάνδημη αναγνώριση και μάλιστα το 2001 έλαβε την ύψιστη διάκριση της αυτόνομης Κυβέρνησης της Καταλονίας.

Αυτός ο ξεδιάντροπος και πανούργος ψεύτης έγινε το αντικλείδι του Θέρκας για να ανοίξει μια συζήτηση γύρω από τις σύγχρονες δημοκρατίες. Διότι αδυνατούν, λέει, να αντικρίσουν με ειλικρίνεια τις αντιφάσεις, τη φρίκη, τις απογοητεύσεις, που τους επιφυλάσσει η γνώση της ιστορικής αλήθειας. Και είναι τόσο ναρκισσιστικές, ώστε δεν αντέχουν την πολυπλοκότητα και τις αμφισημίες της πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, κι αυτές εδραιώθηκαν «επάνω σε μια μακρά σειρά από μικρά ατομικά ψεύδη και επάνω σε ένα μεγάλο συλλογικό ψεύδος».

Ο «Απατεώνας» κυκλοφόρησε το 2014 και έχει ήδη αναγνωριστεί ως (ενοχλητικό) αριστούργημα από τη διεθνή κριτική. Διότι αξιοποιώντας αριστοτεχνικά τους τρόπους του «μυθιστορήματος-χωρίς-μυθοπλασία», προκαλεί έναν προβληματισμό για ζητήματα που εξαιτίας της επείγουσας διάστασης της οικονομικής κρίσης έχουν παραμεριστεί.

Υπογραμμίζει την κρισιμότητα της αλήθειας σε μια εποχή αναθεωρητισμού, τιμά τους γνήσιους ήρωες, δίνει ένα μάθημα Ιστορίας της Καταλονίας στη νέα γενιά (ο γιος του συγγραφέα κινηματογράφησε την έρευνα του πατέρα του), δικαιώνει το αίτημα για πολιτική ηθική και μας προκαλεί να επανεξετάσουμε τα «Ναι» μας.

• Ο Απατεώνας ως ιστορικό πρόσωπο και ως μυθιστόρημα-χωρίς-μυθοπλασία καθρεφτίζει το πρόσωπο της σιωπηρής πλειοψηφίας στη μεταπολεμική Ισπανία και διαψεύδει το εθνικό αφήγημα για το έμφυτο επαναστατικό πνεύμα των Ισπανών. Τι σημαίνει αυτό;

Αυτή είναι η αλήθεια: η μεγάλη πλειοψηφία της ισπανικής κοινωνίας αποδέχτηκε τον φρανκισμό, είτε επειδή λίγο ώς πολύ συμφωνούσε μαζί του, είτε επειδή φοβόταν να ξεσηκωθεί εναντίον του. Είναι σκληρό, αλλά έτσι είναι: όπως έλεγε και ένας κομμουνιστής συγγραφέας, ο Μανουέλ Βάσκεθ Μονταλμπάν, τα περισσότερα χρόνια του φρανκισμού οι αντιφρανκιστές χωρούσαν σ’ ένα λεωφορείο. Είναι λογικό.

Η δικτατορία του Φράνκο ήταν μια σκληρή δικτατορία που σκότωνε και βασάνιζε μέχρι το τέλος και για να κάνεις αντίσταση εναντίον της έπρεπε να έχεις εξαιρετικό θάρρος. Πολύ λίγοι το είχαν και δεν έχω τίποτε να προσάψω στους υπόλοιπους. Θα ήταν πολύ άδικο: δεν μπορείς να προσάψεις σε κάποιον ότι δεν έγινε ήρωας.

Αυτό όμως που είναι κατακριτέο είναι πως όταν ο φρανκισμός τελείωσε, πολλοί άνθρωποι επινόησαν ένα αντιφρανκικό βιογραφικό, όπως έκανε ο Ενρίκ Μάρκο. Και πολύ φοβάμαι ότι αυτό συμβαίνει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όταν τελειώνουν όλες οι δικτατορίες, σε όλες τις ιστορικές περιόδους: οι άνθρωποι επινοούν ένα παρελθόν κομμένο και ραμμένο στα μέτρα του νέου παρόντος ώστε να μπορέσουν να προκόψουν. Αυτό είναι ένα από τα θεμελιώδη θέματα του βιβλίου και φυσικά δεν αφορά μόνο την Ισπανία.

• Κατά την περίοδο της μετάβασης στη δημοκρατία, στα τέλη του ’70, ο Μάρκο παρίστανε τον ήρωα κατ’ επάγγελμα και κατάφερε να εμφανίζεται ως κήρυκας της αλήθειας των φρικαλεοτήτων του 20ού αιώνα και των θυμάτων τους. Τι ήταν σάπιο στον αγώνα για την αποκατάσταση της ιστορικής μνήμης;

Ολοι οι αγώνες με καλό σκοπό έχουν και τα καθάρματά τους και ο αγώνας υπέρ της επονομαζόμενης «ιστορικής μνήμης» δεν αποτελεί εξαίρεση. Στην αρχή επρόκειτο για έναν εξαιρετικό αγώνα, που προέκυπτε από την ιστορική αναγκαιότητα να αντιμετωπίσει η Ισπανία το χειρότερο παρελθόν της (τον εμφύλιο πόλεμο και τη δικτατορία) και να αποδώσει δικαιοσύνη στα θύματά της.

Αλλά δυστυχώς και ο αγώνας αυτός μεταμορφώθηκε σε απλή μόδα, από την οποία ορισμένοι επωφελήθηκαν: είναι αυτό που αποκαλώ «βιομηχανία της μνήμης», αυτή η στρέβλωση που εκμεταλλεύεται έναν δίκαιο αγώνα. Αυτό ακριβώς αντιπροσωπεύει ο Μάρκο, ο οποίος κατάφερε να αποκτήσει μεγάλη δημοσιότητα και ένα μεγάλο πολιτικό και ηθικό κύρος, εκμεταλλευόμενος με δόλιο τρόπο το παρελθόν.

Κατά βάθος, η ιστορία του Μάρκο είναι σε τερατώδη βαθμό μια εκδοχή της ιστορίας της χώρας μου. Ο Μάρκο επινόησε εξ αρχής τον εαυτό του μετά τη δικτατορία, δημιούργησε για το πρόσωπό του ένα πλαστό παρελθόν, επικό, μυθιστορηματικό και ηρωικό, σύμφωνα με το οποίο είχε πολεμήσει στον εμφύλιο πόλεμο, είχε υπάρξει θύμα των ναζί και αντιστασιακός αντιφρανκιστής, προκειμένου να κρύψει ένα γκρίζο, μετριοπαθές ή απλούστατα δειλό παρελθόν, όπως ήταν και το παρελθόν της πλειονότητας των Ισπανών. Μεγάλο μέρος της χώρας έκανε ό,τι κι αυτός, αλλά σε μικρότερο βαθμό: επινόησε ένα όμορφο παρελθόν για να κρύψει ένα φριχτό παρελθόν.

• Υπάρχουν ωστόσο συμπολίτες σας που θεωρούν ότι τα ψέματα του «απατεώνα» ήταν χρήσιμα για να αφυπνίσουν τη συνείδηση της ισπανικής κοινωνίας. Εσείς, από την πλευρά σας, επιμένετε ότι μας αφορούν όλους. Γιατί;

Ο τρόπος με τον οποίο ο Μάρκο αναμείγνυε ψέματα και αλήθειες δεν μας αφορά μόνο ως Ευρωπαίους πολίτες, μας αφορά γενικότερα ως ανθρώπους. Ενα από τα πράγματα που έμαθα γράφοντας αυτό το βιβλίο είναι ότι τα μεγάλα ψέματα κατασκευάζονται με μικρές αλήθειες. Ή, με άλλα λόγια: τα πιο αποτελεσματικά ψέματα δεν είναι τα καθαρά ψέματα (αυτά δεν τα πιστεύει κανείς).

Τα καλύτερα ψέματα είναι αυτά που έχουν τη γεύση ή το άρωμα της αλήθειας. Τέτοια ήταν τα μεγαλειώδη ψέματα του Μάρκο (ο Βάργκας Λιόσα τον χαρακτήρισε ως «τον μεγαλύτερο απατεώνα της Ιστορίας»): πίσω από τα ψέματά του υπήρχαν ψήγματα αλήθειας και αυτό τα έκανε αληθοφανή. Αυτό κάνουν πάντα οι μεγάλοι ψεύτες, από τον Χίτλερ μέχρι τον Τραμπ, και γι’ αυτό εξαπατούν τόσο κόσμο.

Κατά τα άλλα, τα ψέματα του Μάρκο χρησίμευσαν στο να διαδοθεί μονάχα μια γλυκανάλατη, μελό, παρηγορητική και αναληθής εκδοχή της πιο φρικτής ιστορίας της Ευρώπης.

• Τι μας λέει η «υπόθεση Μάρκο» για τις αδυναμίες της Αριστεράς;

Ενα από τα πράγματα που μας διδάσκει είναι ότι δεν υπάρχει χειρότερος εχθρός για την αληθινή Αριστερά από τη φιλάρεσκη εκδοχή της που περιαυτολογεί, από τη δημαγωγική Αριστερά που επικαλείται το συναίσθημα, που υπερεκτιμά τον εαυτό της και την ηθική της ανωτερότητα. Ο Μάρκο είναι η «κιτς» Αριστερά, δηλαδή το άκρως αντίθετο της γνήσιας Αριστεράς.

• Επί επτά χρόνια αμφιταλαντευόσασταν για το τι θα σήμαινε να γράψετε ένα βιβλίο για έναν τόσο αρνητικό χαρακτήρα. Πώς ξεπεράσατε τους ηθικούς δισταγμούς σας χωρίς καμία «συμφωνία με τον διάβολο»;

Οι δισταγμοί μου για το αν θα γράψω ένα βιβλίο για τον Μάρκο ή όχι άρχισαν να διαλύονται τη μέρα που συνειδητοποίησα ότι «καταλαβαίνω το κακό δεν σημαίνει το δικαιολογώ», αλλά το ακριβώς αντίθετο: σημαίνει ότι προσφέρεις στον εαυτό σου τα όπλα για να μη ξανασυμβεί κάτι παρόμοιο. Κοντολογίς: δεν αρκεί να λες, π.χ., ότι ο Χίτλερ ήταν ένα τέρας· αυτό είναι γνωστό. Το κατάλληλο ερώτημα είναι γιατί αυτό το τέρας γοήτευσε έναν από τους πιο πολιτισμένους λαούς της υφηλίου και μαζί του τη μισή υφήλιο.

Εάν λοιπόν μια μεγαλοφυΐα όπως ο Σαίξπηρ ή ο Ντοστογιέφσκι έδινε απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, ή εάν κάποιος έστω το διατύπωνε παίρνοντας υπόψη του την πολυπλοκότητά του -όπως το κάνει η λογοτεχνία- τότε ίσως να μπορούσαμε να αποκτήσουμε τα κατάλληλα εργαλεία για να μην επαναληφθούν φαινόμενα σαν τον Χίτλερ.

Γι’ αυτό πιστεύω ότι η λογοτεχνία είναι χρήσιμη, αρκεί βέβαια να μη γράφεται μ’ αυτή την πρόθεση (επειδή τότε μετατρέπεται σε προπαγάνδα ή γίνεται διδακτική, και παύει να είναι λογοτεχνία).

• Θεωρείτε πως εάν καταλάβουμε τον μηχανισμό ο οποίος διαμορφώνει μια απατηλή πραγματικότητα μέσα από ψευδείς ειδήσεις, ψευδο-προφήτες, ιστορικές ανακρίβειες κ.ο.κ., θα καταφέρουμε να γιατρέψουμε τις δημοκρατίες μας;

Το κακό πρέπει να το καταλάβουμε, επειδή αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να το πολεμήσουμε. Αλλά για να το καταλάβουμε πρέπει να έχουμε το θάρρος να φτάσουμε στον πάτο της θάλασσας με τα μάτια ανοιχτά. Αυτό κάνει η αληθινή λογοτεχνία και γι’ αυτό δεν υπάρχει λογοτεχνία χωρίς ρίσκο. Ενας συγγραφέας που δεν παίρνει ρίσκο, δεν είναι συγγραφέας, είναι γραφιάς.

• Παρομοιάζετε ένα πραγματικό πρόσωπο με έναν κορυφαίο λογοτεχνικό χαρακτήρα, τον Ενρίκ Μάρκο με τον Δον Κιχώτη. Και οι δύο, λέτε, ανάμεσα στη Ζωή και στην Αλήθεια διάλεξαν τη Ζωή. Ωστόσο, ο Δον Κιχώτης είναι σε όλους συμπαθής ενώ ο Μάρκο θεωρείται παλιάνθρωπος.

Περισσότερο από τον Δον Κιχώτη, συγκρίνω τον Μάρκο με τον Αλόνσο Κιχάνο -όπως ονομαζόταν στην πραγματικότητα ο Δον Κιχώτης- ο οποίος, στα πενήντα του χρόνια, αφού είχε περάσει μια ασήμαντη ζωή στο χωριό του έδωσε στον εαυτό του ένα καινούργιο όνομα και μια καινούργια ζωή με τα ιδανικά και τις ηρωικές περιπέτειες που είχε ονειρευτεί.

Αυτό έκανε και ο μηχανικός αυτοκινήτων και μανιώδης αναγνώστης Ενρίκ Μάρκο, όταν στα πενήντα του έγινε μυθιστοριογράφος του εαυτού του ως υπέρμαχου της πολιτικής ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ιστορικής μνήμης.

Τόσο στον Κιχάνο όσο και στον Μάρκο φωλιάζει η ίδια επιθυμία να ζήσουν μια γεμάτη ζωή, σύμφωνη με τα όνειρά τους. Το πρόβλημα είναι ότι ο Μάρκο προσπάθησε να πραγματοποιήσει αυτή την ανθρώπινη παρόρμηση παραβιάζοντας όλους τους ηθικούς κανόνες που οι υπόλοιποι σεβόμαστε -ή προσπαθούμε ή παριστάνουμε ότι τους σεβόμαστε- αρχίζοντας από τον πρώτο κανόνα της συμβίωσης των ανθρώπων που συνίσταται στο να λέμε την αλήθεια.

«Το να γράφεις μυθιστορήματα είναι μια πολιτική πράξη»

Ο Χαβιέρ Θέρκας διάβασε αρχεία, μίλησε με ιστορικούς, πήρε συνεντεύξεις από ανθρώπους που γνώρισαν τον Μάρκο, μελέτησε το ντοκιμαντέρ για το «γερμανικό ψέμα του» και πέρασε δεκάδες ώρες συζητώντας μαζί του.

Ωσπου έκανε «Ματ» στο παραπλανητικό αφήγημά του, μπαίνοντας κι ο ίδιος στον «Απατεώνα» με σχόλια σε πρώτο πρόσωπο. Ετσι, αυτός, ένας μάστορας της Λογοτεχνίας, έβαλε την καταλυτική ψηφίδα στο μωσαϊκό μιας αληθινής ιστορίας εξαπάτησης που κράτησε 60 χρόνια. Κλείνοντας λοιπόν τη συνέντευξή του, δηλώνει:

■ Γιατί γράφω μυθιστορήματα: «Το να γράφεις μυθιστορήματα είναι μια πολιτική πράξη, τουλάχιστον με την έννοια ότι τα μυθιστορήματα (ή τουλάχιστον τα δικά μου) μιλούν για την “πόλη” [σ.σ. polis, ελληνικά στο κείμενο], επομένως όχι μόνο για όσα αφορούν εμένα αλλά για όσα μας αφορούν όλους. Τώρα, “Γιατί” γράφω μυθιστορήματα, δεν ξέρω: αν το ήξερα, ίσως να μην τα έγραφα. Ισως να γράφω για να μάθω γιατί γράφω».

■ Τι έμαθα για τον εαυτό μου «συγκατοικώντας» με έναν απατεώνα: « ...Οτι όλοι έχουμε κάτι από τον Μάρκο, όπως όλοι έχουμε κάτι από τον Δον Κιχώτη, από τον Αμλετ ή τον Ρασκόλνικοφ. Και ότι ο Μάρκο, όπως ο Δον Κιχώτης, ο Αμλετ ή ο Ρασκόλνικοφ είναι μια ακραία και υπερβολική εκδοχή αυτού που είμαστε».

■ Τι ακριβώς λείπει από ένα μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα: «Είναι ένα μυθιστόρημα το οποίο στηρίζεται εξ ολοκλήρου πάνω σε πραγματικά γεγονότα και στο οποίο ο συγγραφέας (για διαφορετικούς λόγους σε κάθε περίπτωση) αποφασίζει να αποφύγει τις επινοήσεις της φαντασίας, αλλά όχι τη φαντασία».

■ Τι σημαίνει η εκλογή του Κιμ Τόρα για τις σχέσεις Καταλονίας-Ισπανίας; «Ο κύριος Τόρα (που εκλέχτηκε με οριακή πλειοψηφία νέος πρόεδρος της καταλανικής κυβέρνησης) είναι μεγάλος θαυμαστής του Estat Catalá, ενός φασιστικού αυτονομιστικού κόμματος της δεκαετίας του ’30, και στα γραπτά του αποκαλύπτεται ότι είναι ξενόφοβος και ρατσιστής του χειρίστου είδους.

Εξάλλου, φαίνεται διατεθειμένος να επιχειρήσει ξανά το πολιτικό πραξικόπημα που -αξιοποιώντας την τεράστια δύναμη της αυτόνομης καταλανικής κυβέρνησης- επιβλήθηκε στην Καταλονία στις 6 και 7 του περασμένου Σεπτεμβρίου (ένα πραξικόπημα εναντίον της πλειοψηφίας των πολιτών της Καταλονίας, που δεν θέλουν να αποσχιστούν από την Ισπανία και την Ευρώπη). Ελπίζω, με τη βοήθεια των υπόλοιπων ευρωπαϊκών δημοκρατιών, η ισπανική δημοκρατία να μπορέσει να εμποδίσει αυτό το ατύχημα».