Στοιχεία ταυτότητας: Θυμός Τυφλός

«Τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει την Ευρώπη στην τρέχουσα συγκυρία;» ρώτησαν τον Χρήστο Χρυσόπουλο, κι εκείνος απάντησε χωρίς δισταγμό: «ο θυμός». Ετσι γεννήθηκε η Γη του θυμού, ένα βιβλίο-γροθιά στο στομάχι ή, σωστότερα, μαχαιριά: επειδή σ’ αυτήν την περίπτωση αντιλαμβάνεσαι το κακό αφού έχει γίνει.

Ο συγγραφέας περιγράφει και σχολιάζει έξι εκρηκτικά στιγμιότυπα, ανεξάρτητα μεταξύ τους, όπου η λεκτική βία, η συσσώρευση της οργής, η τοξική ένταση, η ανεξέλεγκτη επιθετικότητα, η ωμότητα των ενεργειών, το αναπόδραστο των συνεπειών λειτουργούν σαν ωστικό κύμα στον αναγνώστη που, ενώ ασφυκτιά, την ίδια στιγμή αισθάνεται ότι όλα τού είναι γνώριμα. Τον ξέρει αυτόν τον θυμό που απλώνεται πέρα από το εύλογο και το δικαιολογημένο, χωρίς τίποτα να μπορεί να τον εκτονώσει. Δεν είναι ένας θυμός που ελπίζει να επιφέρει μια μεταβολή. Είναι «ένας θυμός τυφλός, παροξυσμικός και δειλός» λέει ο Χρυσόπουλος.

Δηλώνει «αηδία και απελπισία». Εμφανίζεται στους δρόμους, στα γραφεία, μέσα στα σπίτια μας, στα λεωφορεία, από τη μία γειτονιά στην άλλη, από τη μία χώρα στην άλλη. «Αιχμαλωτίζει» τους φορείς του και η μόνη διέξοδος για να του ξεφύγει κανείς περνά μέσα από τον ίδιο τον θυμό.

Στο λούμπεν τοπίο των πρώτων σελίδων, δύο «Αντρες» έξω από έναν σιδηροδρομικό σταθμό την πέφτουν σ’ έναν μετανάστη τόσο τρομοκρατημένο ώστε δεν προλαβαίνει να αντιδράσει στη λεπίδα που σχίζει το έντερό του. «Πού ’σαι Μπιν Λάντεν, κοίτα μη χεστείς πάνω σου και μας βρομίσεις, την έκανες, ακούς;» του φωνάζουν. Σε ένα λεωφορείο οι βρισιές ενός «Επιβάτη» - «Τι κοιτάς ρε; Παλιοπουστάρα» - ωθούν τον απέναντι άντρα να κατεβεί νωρίτερα. Μια «Εργαζόμενη» τηλεφωνήτρια, υποχρεωμένη να δουλεύει δεκάωρα σαν καθισμένο ρομπότ σε στρατόπεδο, καταγγέλλει για παρενόχληση τον «Προϊστάμενο» που δεν επιτρέπει διακοπή ούτε για την τουαλέτα. Ομως όταν εκείνος απολύεται («αυτή είναι ένα σκουπίδι, ρε, λιώσ’ την την πουτάνα, να τελειώνουμε μ’ όλους τους καριόληδες εδώ μέσα»), ο «Διευθυντής» την ισοπεδώνει: «Το ζήτημα έληξε. Αν κάνεις κιχ, έφυγες.»

Στη Γη του θυμού, οι παράγοντες του δράματος δεν έχουν ονόματα. Μονάχα θέση και σχέσεις στην αρένα της καθημερινότητας. Ο Χρυσόπουλος συνθέτει βίαιες διαλογικές σκηνές με αναστοχαστικές παρατηρήσεις, και, στα πιο δυνατά επεισόδια, ενσωματώνει μια μεταφυσική διάσταση που δίνει υπαρξιακό νόημα στο βιβλίο.

Ετσι, στην πορεία με τις μολότοφ, όταν ο «Ματατζής 1» στοχεύει με το περίστροφο το «Αγόρι» με την κουκούλα, ο αναγνώστης έχει επιπλέον παρακολουθήσει την απειλητική προειδοποίηση του οικογενειακού «Συμβούλου», όσο και το όνειρο αυτοκαταστροφικής διεξόδου του μαθητή, που παραμένει βουβός μάρτυρας.

Στον ανελέητο καβγά του ζευγαριού οι ρόλοι του θύτη και του θύματος εναλλάσσονται, διότι «Εκείνος» κι «Εκείνη» μπαίνουν ο ένας μέσα στο σώμα του άλλου τραβώντας τις προκλήσεις τους στο μη περαιτέρω. Και στο επεισόδιο με την κοπέλα που τηλεφωνεί στον σύντροφό της για να ζητήσει συγγνώμη αλλά τελικά τον στέλνει στο διάολο, ο αναγνώστης καταλαβαίνει τις αγωνίες τους, παρότι η φωνή του άντρα δεν ακούγεται πουθενά. «Αισθάνομαι να μην ελέγχω ούτε τη ζωή μου ούτε τον εαυτό μου», λέει «Εκείνη» ανακουφισμένη, λες κι ο θυμός του άλλου της πρόσφερε «το άλλοθι που ζητούσε για το δικό της ξέσπασμα».

Με υποδειγματική αφηγηματική οικονομία και με υπαινικτικό τρόπο, ο Χρυσόπουλος καθρεφτίζει τη διάψευση των προσδοκιών στις δυτικές κοινωνίες, το αίσθημα των πολιτών ότι έχουν αποστερηθεί τον χώρο, τον χρόνο, τον αυτοσεβασμό και εντέλει τον εαυτό τους, το αίσθημα ότι η ζωή τους κινείται σε μια τεντωμένη χορδή κι ότι αυτά δεν είναι πια μια παροδική κατάσταση εξαίρεσης. Η Γη του θυμού καταγράφει την κατάλυση του κοινωνικού και πολιτισμικού συμβολαίου στις νεοφιλελεύθερες δημοκρατίες, και εκτείνεται πέρα από το συλλογικό και το πολιτικό πεδίο: στο προσωπικό και στο ψυχολογικό πεδίο.

Ο αναγνώστης θα σκεφτεί περιπτώσεις όπως η επίθεση στην Κούνεβα, οι φόνοι του Λουκμάν ή του Φύσσα, οι συγκρούσεις στα Εξάρχεια, στο πάρκο Γκεζί, στο Φέργκιουσον των ΗΠΑ ή στη Γάζα, το κάτεργο της Amazon ή του τηλεφωνικού κέντρου των Πρώτων Βοηθειών στο Στρασβούργο κ.ο.κ., αλλά, κυρίως, θα προβληματιστεί διότι στη σημερινή συνθήκη δεν διαφαίνεται κανένα πεδίο συγκερασμού των αντίρροπων δυνάμεων...

«Θέλω να καταδείξω τη θυματοποίηση»

Οταν τον Ιανουάριο η θεατρική ομάδα Et-Alors ανέβασε τη Γη του θυμού σε εθνικές σκηνές της γαλλικής περιφέρειας, κάποιοι θεατές διαμαρτυρήθηκαν ακούγοντας τις βρισιές προς τον μετανάστη. Ομως ο Χρυσόπουλος δεν υποχώρησε.

«Από τη στιγμή που υπάρχει ο θυμός», εξηγεί, «εγώ τον φέρνω στο προσκήνιο. Αν αμφιταλαντευόμουν, δεν θα μπορούσα να κάνω λογοτεχνία. Δεν γράφω για να θυματοποιήσω εκ νέου το θύμα, ούτε για να το σώσω. Γράφω για να καταδείξω τη θυματοποίηση στις κοινωνίες μας. Και υιοθετώ εσκεμμένα μια αμφισημία -όπως έκανα στη νουβέλα Ο βομβιστής του Παρθενώνα (Καστανιώτης 2010)- επειδή η λογοτεχνία πρέπει να αφήνει ερωτηματικά εάν θέλει να χειραφετεί τον αναγνώστη. Αλλωστε η τοποθέτησή μου διαφαίνεται στα σχολιαστικά μέρη της νουβέλας ή στο Με τον φακό στο στόμα (Πόλις 2012) που έγραψα μετά το 2008.»

Ο 50χρονος σήμερα Χρυσόπουλος, με τις οικονομικές σπουδές και τη συνείδηση του πλάνητα, με τις κατακερματισμένες νουβέλες του, τα χρονικά, και τα δοκίμιά του, με τη συστηματική εισαγωγή φωτογραφιών στα κείμενά του, με το οξύ πολιτικό κριτήριο και την πίστη του σε μια λογοτεχνία που παρεμβαίνει στην πραγματικότητα, έχει και ο ίδιος νιώσει τον σαρωτικό θυμό που ανατέμνει σε τούτο το 16ο βιβλίο του.

Η αφορμή του ήταν η πρόσκληση του γαλλικού εκδοτικού οίκου La Contre Allée προς δέκα Ευρωπαίους συγγραφείς να μιλήσουν για την τρέχουσα ευρωπαϊκή συνθήκη. Ο Χρυσόπουλος εστίασε στον Θυμό, που αφορά την Ελλάδα αλλά δεν περιορίζεται σ’ αυτήν, κι έτσι η Terre de colère κυκλοφόρησε στα γαλλικά το 2015 (μτφρ. Anne Laure Brisac). Τώρα, πιο επίκαιρη παρά ποτέ, εκδόθηκε στα ελληνικά (Νεφέλη), και το καλοκαίρι θα παρουσιαστεί σε θεατρική μορφή, στο παράλληλο πρόγραμμα του περίφημου Φεστιβάλ της Αβινιόν 2018.

«Το ζήτημα δεν είναι να κατανοήσουμε τον θυμό» λέει ο συγγραφέας. «Πιο σημαντικό είναι να είμαστε σε εγρήγορση ώστε να τον αναγνωρίζουμε. Ισως να μην μπορούμε να αλλάξουμε τίποτα, όμως ευελπιστώ ότι θα αρχίσουμε να σεβόμαστε τα όρια. Και θα σταματήσουμε, όταν αντιδράμε στον θυμό του άλλου, να γινόμαστε ο άλλος».