Η Μαύρη Διεθνής της τρίχας

Σε όλες τις δημόσιες φωτογραφίες της η Εσθονο-Φινλανδή Sofi Oksanen εμφανίζεται με ένα πολύχρωμο μαντίλι τυλιγμένο περίτεχνα στα πλούσια μαλλιά της, αφήνοντας κάποιες ροζ τούφες να εξέχουν. Με τέτοιο μαντίλι κυκλοφορεί και η 30άρα Νόρμα, η πρωταγωνίστρια στο ομότιτλο μυθιστόρημά της (εκδ. Πατάκης, μτφρ. Μαρία Μαρτζούκου), εφόσον τα μαλλιά της μακραίνουν με ρυθμό ενός μέτρου ανά εικοσιτετράωρο.

Και μάλιστα συμπεριφέρονται σαν ζωντανός οργανισμός, γίνονται άκαμπτα ή θηλιές, αντιδρώντας στην κακότητα των ανθρώπων και στις ορατές ή αόρατες εντάσεις και απειλές που ηλεκτρίζουν το περιβάλλον της. Η Νόρμα τα κρύβει, τα κόβει μυστικά πέντε-έξι φορές τη μέρα και τα νιώθει σαν φυλακή. Ωστόσο, θα καταλάβει πως μπορούν να της ανοίξουν τον δρόμο για την ελευθερία.

Συγγραφέας πολυβραβευμένη, ευφυής και μαχητική, η Σόφι Οξανεν παρεμβαίνει στη δημόσια σφαίρα με πύρινα άρθρα –όπως εκείνο προς τη Μελάνια Τραμπ– και με μυθιστορήματα «μεταποικιακής», όπως λέει, πνοής, που καταγγέλλουν τις αποικιοκρατικές πολιτικές του Πούτιν, φωτίζουν τα απόνερα της τριπλής κατοχής της Εσθονίας -γενέτειρας της μητέρας της- από τη Ρωσία, το Ράιχ και την ΕΣΣΔ κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, υπερασπίζονται την ελευθερία του λόγου και τα δικαιώματα των γυναικών και εξερευνούν τις αποσιωπημένες πληγές της εποχής μας: από τη νευρική ανορεξία μέχρι τον πόλεμο της ενημέρωσης.

Με τη Νόρμα, η συγγραφέας εστιάζει στη «διαφορετικότητα», που σε τούτα τα χρόνια της ύφεσης γίνεται αντικείμενο χειραγώγησης και ασύστολης εκμετάλλευσης από τη νεοφιλελεύθερη τάξη πραγμάτων. Η ίδια αντιστέκεται διατρανώνοντας τη δική της διαφορετικότητα -την αμφιφυλοφιλία της– και είναι ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των LGBTQ στα συντηρητικά βαλτικά κράτη και στη Ρωσία.

Ομως, με αυτό το πέμπτο μυθιστόρημά της στρέφει ειδικότερα την προσοχή μας στην εγκληματική διάσταση και στα σκοτεινά πλοκάμια του πανίσχυρου κυκλώματος, το οποίο πλουτίζει από εκείνους και εκείνες που οι σύγχρονες κοινωνίες αντιμετωπίζουν ως παρίες ή στιγματίζουν ως μη-κανονικούς/ές. Η μοντέρνα Ραπουνζέλ της Οξανεν δεν είναι λοιπόν το θέμα του μυθιστορήματος. Είναι το κλειδί που μας αποκαλύπτει έναν υπόκοσμο, ο οποίος λυμαίνεται τις περιοχές που η δημοκρατία των αναπτυγμένων χωρών αφήνει αφύλακτες, ευάλωτες, περιφρονημένες.

Ολα ξεκινούν όταν η μητέρα της Νόρμα, παλιά υπάλληλος του Ταχυδρομείου που εργάζεται σε κομμωτήριο ειδικευμένο στα «εξτένσιονς», πέφτει στις ράγες του Μετρό. Είχε μόλις επιστρέψει από την Ταϊλάνδη και στην κηδεία της ένας κομψευόμενος σκοτεινός τύπος διπλαρώνει τη γεμάτη ερωτηματικά Νόρμα, προκειμένου «να τακτοποιήσουν τα δυσάρεστα και να συνεχίσει τη ζωή της».

Η Νόρμα, που τα μαλλιά της έχουν χτυπήσει συναγερμό, αρχίζει να αναζητά απαντήσεις στο διαμέρισμα, στον υπολογιστή, στο κινητό της μητέρας της αλλά γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι κάποιος άλλος την έχει προλάβει στο ψάξιμο.

Τότε ανακαλύπτει ένα βίντεο ασφαλείας, όπου η μητέρα της αφηγείται το ιστορικό της διαφορετικότητας της Νόρμα, κάνοντας νύξεις για μια κρυφή της δραστηριότητα και συμπεριλαμβάνοντας εικόνες απελπισμένων γυναικών, ξαπλωμένων σε κρεβάτια με χειροπέδες. Και τότε... το μυθιστόρημα μετατρέπεται σε ρεαλιστικό όσο και αλληγορικό, κοινωνικό θρίλερ με σφιχτή πλοκή και σασπένς ώς την τελευταία σελίδα.

Εξω από την πόρτα της απολυμένης Νόρμα, μαζί με τις Φινλανδές Ρομά, τους μπόγους των αστέγων, τους άνεργους πατεράδες που σέρνουν παιδικά καρότσια και τα πεταμένα κουτιά από ταμπλέτες μελατονίνης ή από πανάκριβα προϊόντα για τα μαλλιά, αποκαλύπτεται πλέον ένα παράλληλο σύμπαν, όπου όλοι στήνουν παγίδες σε όλους -ακόμα και οι συγγενείς ή οι φίλοι- και πατούν επί πτωμάτων είτε για να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, είτε για να σώσουν τον εαυτό τους, είτε για να αποπληρώσουν δάνεια, είτε από σκέτη μεγαλομανία.

Είναι το κύκλωμα της βιομηχανίας των φυσικών μαλλιών και των εμβρύων, που διακινεί παρένθετες μητέρες από τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, το Βιετνάμ ή την Ταϊβάν, που διαχειρίζεται μυστικά κλειστές μονάδες αναπαραγωγής στην Μπανγκόκ ή στη Νιγηρία, αλλά παράλληλα διαθέτει επιχειρήσεις-βιτρίνες που παρέχουν σε χιλιάδες γυναίκες από τη Φινλανδία ώς τη Βραζιλία πρόσθετα μακριά μαλλιά από ξένα κεφάλια σαν να επρόκειτο για κοινωνικά διαβατήρια...

Εδώ πρωταγωνιστούν οι έμποροι των ιδιωτικών οραμάτων και των ατομικών ονείρων της μητρότητας και της ομορφιάς, που καλλιεργούν γυναικεία και ανδρικά πρότυπα όπως η σταρ Μπιγιονσέ ή οι σεξοβόμβες από τις πρώην Λαϊκές Δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης οι οποίες έχουν σκαρφαλώσει στα παντελόνια της εξουσίας.

Η παγκοσμιοποιημένη αυτή αγορά είναι άπληστη και αδίστακτη. Εκμεταλλεύεται τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα που υφίστανται τον κοινωνικό ρατσισμό χωρίς να έχουν εναλλακτικές λύσεις. Προκειμένου μάλιστα να κυριαρχήσει σε μεγάλες διακρατικές ζώνες, χρησιμοποιεί μαφιόζικες μεθόδους, απειλές, εκβιασμούς, παγίδες, ως και ψεύτικες αυτοκτονίες. Η ζωή των «διαφορετικών» είναι αναλώσιμη σ’ αυτόν τον καπιταλισμό, μας λέει η Οξανεν, αλλά οι μήτρες τους και οι τρίχες τους, είναι εμπορεύσιμες...

Μετά το «θαύμα», τα χάπια

«Αγαπητή Μελάνια, θα μπορούσες να γίνεις η ηρωίδα μας», έγραφε η Σόφι Οξανεν τον περασμένο Οκτώβριο στην ανοιχτή επιστολή της προς τη Σλοβένα σύζυγο του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, που σιωπά μπροστά στη σεξιστική στάση του. «Η Ανατολική Ευρώπη είναι η καινούργια Αγρια Δύση», σημείωνε, και οι γυναίκες της είναι το τρόπαιο. Ομως η Μελάνια με την ανοχή της νομιμοποιεί τη μετατροπή της λευκής σάρκας σε εμπόρευμα...

Η Οξανεν έχει αφομοιώσει στη λογοτεχνία της την κοινωνική κριτική που ασκεί με την αρθρογραφία της, χωρίς ο λόγος της να γίνεται δημοσιογραφικός. Σκαλίζει με οξυδέρκεια την πραγματικότητα στις Βόρειες Χώρες, φωτίζει τις παθογένειές τους και βλέπει τον αντικατοπτρισμό τους στην υπόλοιπη Ευρώπη. Πολλοί την παραλληλίζουν με τον μακαρίτη Στιγκ Λάρσον που φανέρωσε δυσάρεστες αλήθειες με την περίφημη τριλογία Μιλένιουμ (εκδ. Ψυχογιός).

Η Οξανεν είναι λιγότερο πολιτική αλλά οξύτερα κοινωνική. Και σε μια εποχή κυριαρχίας των αστυνομικών μυθιστορημάτων, εκείνη ανανεώνει το σκανδιναβικό κοινωνικό μυθιστόρημα διευρύνοντας τις θεματικές του και ακονίζοντας τη γλώσσα του. Στη Νόρμα λ.χ., τίποτα δεν θυμίζει το «σκανδιναβικό θαύμα». Οι άνθρωποι είναι εξαρτημένοι από αγχολυτικά, ηρεμιστικά, αντικαταθλιπτικά χάπια ή αυτοκόλλητα, πίνουν μπίρες από το πρωί και καπνίζουν ό,τι βρουν. Απολύονται χωρίς προσχήματα, επειδή υποτίθεται πως έχουν συμπεριφορά εγωιστική, ηθική χαλαρή ή διασπείρουν επαναστατικές ιδέες. Παγιδεύονται σε δάνεια που δεν μπορούν να αποπληρώσουν, καταργούν τις πιστωτικές κάρτες τους, ντρέπονται να φανερώσουν ότι είναι άνεργοι.

Συμπεριφέρονται σαν μοναχικοί λύκοι και προδίδουν τους οικογενειακούς δεσμούς που επέτρεψαν στους δαιμονοποιημένους πολίτες του ευρωπαϊκού Νότου να επιβιώσουν στην κρίση. Τα εγκλήματά τους είναι βίαια και το συλλογικό πνεύμα τούς ξενίζει. Η Νόρμα είναι θύμα αυτής της νέας νοοτροπίας, αλλά η Οξανεν θα της δώσει τη λύση. Η «διαφορετικότητά» της θα την αφυπνίσει και θα της δείξει πώς να αλλάξει τους όρους της ζωής της.