Φονικές μπλόφες, πολιτικές συνέπειες

«Μήπως τα λέτε πολύ μαρξιστικά στο βιβλίο σας;» ρώτησε η Humanité τον Eric Vuillard. «Τα βιβλία μου» απάντησε χαλαρός, «εκφράζουν οπωσδήποτε μια πρόκληση απέναντι σ’ αυτό που παλιά ονομάζαμε ‘‘το κεφάλαιο’’. Υπάρχει μια μόνιμη παρουσία του κόσμου των επιχειρήσεων, μια σταθερότητα στα συμφέροντά του.

»Ορισμένα νομικά πρόσωπα είναι πλέον παλαιότερα από κάποια κράτη και καμιά φορά ισχυρότερα. Το ότι οι Γερμανοί βαρόνοι της βιομηχανίας συμμετείχαν στην εγκαθίδρυση των ναζί στην εξουσία είναι νομίζω αδιαμφισβήτητο γεγονός. Είναι τα ‘‘παγωμένα νερά του εγωιστικού υπολογισμού’’ για τα οποία μιλά ο Μάρξ στο ‘‘Μανιφέστο’’».

Η Ημερήσια διάταξη του Ερίκ Βυϊγιάρ (εκδ. Πόλις, μτφρ. Μανώλης Πιμπλής) ξεκινά από ένα επεισόδιο της 20ής Φεβρουαρίου 1933 στο Ράιχσταγκ - την παρασκηνιακή σύσκεψη είκοσι τεσσάρων βιομηχάνων με τον Χίτλερ και τον Γκέρινγκ στο μέγαρο της γερμανικής Βουλής, όμως παραπέμπει στη διαχρονική διάσταση μιας κατάστασης που αντανακλάται εδώ κι εκεί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, πρόκειται για την ηγεμονία του κεφαλαίου στα πολιτικά πράγματα και για την «ανησυχητική ικανότητα προσαρμογής του» σε οποιεσδήποτε συνθήκες.

Ο συγγραφέας αφηγείται την έναρξη και το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου χωρίς να μιλήσει για τον ίδιο τον πόλεμο, αλλά στρέφοντας την προσοχή του αναγνώστη σε όσα η επίσημη Ιστορία κρύβει κάτω από το χαλί. Σε όσα συμβαίνουν στους διαδρόμους της εξουσίας, αλλά καθορίζουν το μέλλον των επόμενων γενεών και εξηγούν ίσως τη «βουβή ανησυχία που μας διαβρώνει σήμερα», όπως λέει ο 50χρονος Βυϊγιάρ, κι ας αναπτύσσονται γύρω μας «νέες μορφές κινητοποίησης».

Ο ίδιος πάντως φρόντισε το βιβλίο του να κυκλοφορήσει τις παραμονές των εκλογών που ανέδειξαν τον Εμανουέλ Μακρόν ως πρόεδρο της Γαλλίας. Και τον περασμένο Νοέμβριο απέσπασε το κορυφαίο λογοτεχνικό βραβείο Γκονκούρ.

Συνταιριάζοντας τα χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος με το ιστορικό αφήγημα και το δοκίμιο, η Ημερήσια διάταξη ακουμπά λοιπόν σ’ αυτά που ο αναγνώστης γνωρίζει, στις συλλογικές βεβαιότητες που αναπαράγονται εσαεί και στις στερεότυπες εικόνες για να αναδείξει μια αποσιωπημένη πλευρά που αποδεικνύεται κρίσιμη.

Οπως το ότι εκείνοι οι μεγαλοβιομήχανοι, που εκείνη τη μέρα είχαν περάσει από το ταμείο για να στηρίξουν το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα στις γερμανικές εκλογές και για να απομακρύνουν την «κομμουνιστική απειλή», λίγο αργότερα εκμεταλλεύτηκαν για το συμφέρον των επιχειρήσεών τους εργατικά χέρια από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και κράτησαν την εξουσία τους και μετά τον Β’ ΠΠ. Το παράδειγμα του γιου Κρουπ, βασιλιά του άνθρακα και χάλυβα, που επιβλήθηκε ως στυλοβάτης της ευρωπαϊκής ειρήνης αλλά τσιγκουνευόταν στα τέλη του ‘50 να αποζημιώσει τους επιζήσαντες Εβραίους, μιλά από μόνο του…

Αντίστοιχα, από την «Ημερήσια διάταξη» της 12ης Μαρτίου 1938, ημέρα της προσάρτησης της Αυστρίας στο Ράιχ, ο Βυϊγιάρ διερευνά όσα δεν αποτυπώθηκαν πουθενά στις εικόνες της αδυσώπητης πολεμικής μηχανής, εκείνες που σκηνοθέτησε τόσο καλά ο Γκέμπελς για τα επίκαιρα της εποχής. Διαλέγει μια άλλη γωνία, απ’ όπου φωτίζει τον ελαττωματικό εξοπλισμό του χιτλερικού στρατού, το μποτιλιάρισμα των «Πάντσερ» έξω από τη Βιέννη, τον γκροτέσκο διάλογο του Καγκελάριου της Γερμανίας με τον Αυστριακό «δικτατορίσκο» Σούσνιγκ, την αηδιαστική πτυχή της κομπίνας και της εξαπάτησης που οδήγησε στο Anschluss της Αυστρίας, χωρίς μία τουφεκιά.

Παράλληλα, κάνει πάλι μια προβολή στο μέλλον. Επισημαίνει λ.χ. ειρωνικά το πώς ο Κουρτ φον Σούσνιγκ βολεύτηκε μεταπολεμικά ως υποδειγματικός Αμερικανός στο Πανεπιστήμιο Σεν Λούι των ΗΠΑ, και δίδαξε Πολιτικές Επιστήμες, «αυτός που είχε πει «όχι» σε όλες τις πολιτικές ελευθερίες». Εκείνο που εκπλήσσει, λέει σαν να αναστοχάζεται το παρόν μέσα από το παρελθόν, είναι πόση «ανήκουστη επιτυχία» έχει το θράσος· πώς «η παλιά τάξη πραγμάτων ενδίδει στην μπλόφα».

Ομως και οι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις δεν μένουν μακριά από την «Ημερήσια διάταξη» της ντροπής και της διγλωσσίας. Στις 29/9/1938 οι Τσάμπερλεν και Νταλαντιέ κάθονται στο τραπέζι με τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι και ξεπουλάνε την Τσεχοσλοβακία, υπογράφοντας τη Συμφωνία του Μονάχου. Οι αγγλικές και γαλλικές αντιπροσωπίες έχουν μόλις διασχίσει τους δρόμους του Μονάχου όπου το πλήθος χαιρετά ναζιστικά, αλλά επιμένουν ότι «κοινή βούληση» όλων είναι «η ειρήνη».

Το συμπέρασμά του Βυϊγιάρ ηχεί πολύ επίκαιρο: «Σε αυτόν τον αχταρμά της αθλιότητας όπου προετοιμάζεται ήδη το έδαφος για τα χειρότερα δεινά, επικρατεί ένα μυστηριώδες κλίμα σεβασμού για το ψέμα».

«Είκοσι τέσσερις σαύρες σηκώνονται στα πίσω τους πόδια…»

Πού είναι η λογοτεχνία σε όλα αυτά;

Ο Βυϊγιάρ δεν επινοεί τίποτα. Οικοδομεί την αφήγησή του με αληθινά γεγονότα, με ανεκδοτολογικά επεισόδια και με αιχμηρά πορτρέτα, που όλα πατούν σε ένα πραγματολογικό υλικό υπαρκτό, το οποίο περιμένει το κατάλληλο βλέμμα, το βαθύ σχόλιο και μια θέση στο σκοτεινό πολιτικό παζλ του σήμερα. Ο συγγραφέας βουτάει στις καταθέσεις της δίκης της Νυρεμβέργης και σε απομνημονεύματα, ανακαλύπτει ότι ο ναζί Ρίμπεντροπ ήταν νοικάρης του Βρετανού πρωθυπουργού Τσάμπερλεν, αποκρυπτογραφεί κινήσεις του πλήθους και αυτοκτονίες πολιτών.

Λογοτεχνία, είναι η δομή του υλικού του που παράγει νόημα: Ο συνδυασμός των ιστορικών δεδομένων, ο αριστοτεχνικός συσχετισμός των κρίσιμων σκηνών, η δριμύτητα και η οργή του λόγου, η ένταση των συναισθημάτων, η διεισδυτικότητα του αναστοχασμού, ο διαρκής υπαινιγμός, που αποδίδονται στη μετάφραση με πλούσιες αποχρώσεις και βαθιά γνώση του νοήματος των ιδιωματικών γαλλικών αποστροφών.

Γνωρίζουμε τον Χίτλερ του Γκέμπελς ως πλάσμα χιμαιρικό, τρομακτικό και εμπνευσμένο. Οταν δίνει το τελεσίγραφό του στον «αποτυχημένο μηχανορράφο» Σούσνιγκ, ο Βυϊγιάρ τον βλέπει αλλιώς: «Το σώμα του Αδόλφου Χίτλερ βρίσκεται σε υπερδιέγερση. Είναι άκαμπτο σαν ρομπότ, δριμύ σαν φτυσιά».

Και οι μεγαλοβιομήχανοι που αντιμετωπίζουν τον αδιανόητο συμβιβασμό τους με τους ναζί σαν συνηθισμένο συμβάν της επιχειρηματικής ζωής τους είναι «είκοσι τέσσερις σαύρες που σηκώνονται στα πίσω τους πόδια και στέκονται ευθυτενείς», όταν μπαίνει στην αίθουσα ο νέος Καγκελάριος.

«Η καθημερινότητά μας είναι δική τους. Μας γιατρεύουν, μας ντύνουν, μας φωτίζουν, μας μεταφέρουν στους δρόμους του κόσμου, μας νανουρίζουν». Ονομάζονται φον τάδε αλλά τους γνωρίζουμε ως εταιρείες από την άγρια ανώνυμη ισχύ τους: Basf, Bayer, Agfa, Opel, Allianz, Telefunken, IG Farben, Siemens… Είναι «συνηθισμένοι στα λαδώματα και στις μίζες». Και «στέκονται ατάραχοι σαν είκοσι τέσσερις αριθμομηχανές μπροστά στις πύλες της κολάσεως».

Σε μια εποχή λοιπόν, «όπου οι πιθανότητες να ζήσει κανείς όπως το επιθυμεί κατανέμονται πολύ άνισα, είναι σημαντικό να βρίσκουμε στη γραφή τρόπους για να προσεγγίζουμε αυτά που ονομάζουμε ‘‘τα μεγάλα προβλήματα’’». Αυτό πιστεύει ο Βυϊγιάρ και το καταφέρνει σε 150 σελίδες!