«Ηθελα να κρατήσω την ακεραιότητά μου επί Τσαουσέσκου»

Αφάνταστα λεπτή και νεανική, με τα χοντρόσολα δετά της παπούτσια και το μαύρο, ανδρικό, κομψό της στιλ, η 65χρονη Χέρτα Μίλερ καθήλωσε για δύο και πάνω ώρες την Πέμπτη το βράδυ, στο Ινστιτούτο Γκέτε, πολλούς φίλους των βιβλίων της.

Η νομπελίστρια Λογοτεχνίας του 2009, γερμανόφωνη Ρουμάνα στην καταγωγή, διωγμένη από το καθεστώς του Τσαουσέσκου, μία από τους λίγους πραγματικά μεγάλους συγγραφείς που ανέδειξε το Νόμπελ τα τελευταία χρόνια, συνομίλησε με ειλικρίνεια και εξομολογητική διάθεση με τον σκηνοθέτη Τίμωνα Κουλμάση ακόμα και για τα οικογενειακά της τραύματα. Διάβασε αποσπάσματα από ανέκδοτα στα ελληνικά κείμενά της, παρουσίασε κάτι έξοχα και πρωτοποριακά ποιητικά κολάζ που κάνει. Και υπέγραψε τα βιβλία της, «Το αγρίμι της καρδιάς», τον «Αγγελο της πείνας», που κρατούσε στα χέρια της η μακριά σειρά των αναγνωστών της.

Την καλωσόρισε ο Γιάννης Τροχόπουλος, επικεφαλής της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 - Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» του Δήμου Αθηναίων, που μαζί με το Γκέτε και τις εκδόσεις Καστανιώτη την προσκάλεσαν στην Αθήνα από το Βερολίνο όπου ζει από τότε που ξέφυγε (1987) από τη Ρουμανία.

● Πώς ξεκίνησε να γράφει: «Τυχαία. Δούλευα σε εργοστάσιο μεταφράζοντας από τα γερμανικά τις οδηγίες λειτουργίας των μηχανών. Είχα ήδη αναπτύξει στενή σχέση με μια ομάδα γερμανόφωνων συγγραφέων, που επειδή διεκδικούσαν την ελευθερία της έκφρασης βρίσκονταν σε συνεχή διωγμό. Μαζί τους βρέθηκα κι εγώ στο στόχαστρο του καθεστώτος. Και τότε έχασα τον πατέρα μου – είχα πολύ κακή σχέση μαζί του. Οταν στα 16 μου χρόνια συνειδητοποίησα ότι ήταν μέλος των SS, η παιδική μου ηλικία τελείωσε απότομα. Εγραψα, λοιπόν, ένα βιβλίο, ένα είδος ενδοσκόπησης, μια προσπάθεια να καταλάβω και να επεξεργαστώ το παρελθόν μου, τις εμπειρίες μου στη γερμανόφωνη κοινότητα. Οι φίλοι μου με πίεζαν να συνεχίσω, αλλά εγώ ακόμα τότε πίστευα ότι θα μείνω για πάντα μεταφράστρια σε εργοστάσιο, αυτή ήταν η δουλειά μου, ποτέ δεν είχα στόχο να γίνω συγγραφέας. Αν ήθελα να γίνω κάτι, ήταν κομμώτρια... Εχω κουρέψει και περιποιηθεί τα κεφάλια πολλών φίλων μου».

● Γιατί δεν έγινε χαφιές των υπηρεσιών ασφαλείας: «Δεν ήταν από θάρρος. Είχα τρομάξει, αλλά ο φόβος δεν σε κάνει απαραίτητα δειλό. Μου ήταν πιο εύκολο να μη γίνω από το να γίνω συνεργάτις της Σεκουριτάτε. Ηθελα να έχω καθαρό πρόσωπο, να κρατήσω την ακεραιότητά μου μέσα σε μια δικτατορία. Στις απειλές τους ότι θα έχω κακό τέλος, απαντούσα: “Αν δουλέψω για σας, θα πρέπει να αυτοκτονήσω. Κάντε το λοιπόν εσείς για μένα”. Δεν δεχόμουνα μόνο χαστούκια και μαλλιοτραβήγματα, χρησιμοποιούσαν και πιο εκλεπτυσμένες μεθόδους ψυχολογικού εκφοβισμού».

● Ο πατέρας μου ο SS: «Πήρα πολλά διδάγματα από τη ζωή του, με βοήθησε ακόμα και στο να αντισταθώ στην πίεση της Σεκουριτάτε. Εγώ δεν θα γινόμουν σαν αυτόν. Αλλα δεν του ρίχνω πια καμιά ευθύνη. Ηταν ένα χαζό αγροτόπαιδο, που μπήκε στα 17 του στα SS σαν να πήγαινε εκδρομή και έμεινε όλη του τη ζωή, και στα δικά μου ματιά, ένας ναζί. Ξέρω, άλλωστε, πόσο διαστρέβλωσαν οι Ρουμάνοι την ιστορία τους μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το πέρασμά τους στο κομμουνιστικό στρατόπεδο. Εθαψαν το φασιστικό τους παρελθόν, τον Αντονέσκου, έγιναν αυτόματα καλοί και αντιφασίστες, και έριξαν το ανάθεμα στη δική μου, γερμανόφωνη κοινότητα. Και η ίδια, με τη σειρά της, δεν θέλησε να αναθεωρήσει τίποτα, έμεινε πεισματικά κολλημένη στις εθνικές της δοξασίες».

● Η μητέρα μου και ο τρόμος της πείνας: «Τη θυμάμαι να τρώει πάντα βιαστικά, να μην κάθεται ποτέ στο τραπέζι, να μου δείχνει πώς να καθαρίζω πατάτες χωρίς να πετάω τη σάρκα μαζί με τη φλούδα. Πέντε χρόνια πέρασε σταλμένη από τους κομμουνιστές σε στρατόπεδο εργασίας στην Ουκρανία, επειδή ήταν γερμανόφωνη. Και ποτέ της δεν μου μίλησε καθαρά γι’ αυτή τη φρικτή εμπειρία, για τον θάνατο από πείνα που αντιμετώπιζε καθημερινά. Ηταν απαγορευμένο θέμα τη δεκαετία του ’50, που βασίλευε παντού η σιωπή. Την κοίταζα στα 30 της χρόνια και ήδη ήταν γριά. Μόνο καμιά φορά, όταν μου βούρτσιζε τα μαλλιά και μου τα έπλεκε κοτσίδες, μου ’λεγε ότι τα δικά της στο στρατόπεδο τα ξύριζαν γουλί για τις ψείρες. Πέθανε με άνοια πριν λίγους μήνες. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της βρέθηκε και πάλι στο στρατόπεδο. Την έβλεπα σοκαρισμένη να κρύβει, όπως τότε, το ψωμί, να τραγουδάει τα τραγούδια που έλεγαν εκεί».

● Την έσωσε η γραφή; «Δεν ξέρω πώς θα εξελίσσονταν τα πράγματα στη ζωή μου αν δεν έγραφα. Είδα γύρω μου να καταρρέουν κι αυτοί που έγραφαν κι αυτοί που δεν έγραφαν. Δεν ήμουν ούτε εγώ μακριά από την κατάρρευση. Ενα τόσο δα κομματάκι έλειπε... Ευτυχως, ίσως σήμερα να βρισκόμουν σε ψυχιατρείο».

● Η γλώσσα και η πατρίδα: «Δεν καταλαβαίνω αυτούς που λένε ότι η γλώσσα και η πατρίδα είναι καταφύγιο. Οι ιδεολογικές τους χρήσεις μπορεί να σ’ τις κάνουν ξένες, εχθρικές. Ενας συγγραφέας εξόριστος, κυνηγημένος από τη χώρα του, Ιρανός ή Κινέζος, πώς να νιώθει απέναντι σε μηχανισμούς που θέλουν την καταστροφή του; Θυμάμαι την εποχή που η κομμουνιστική εξουσία με είχε κάνει να νιώθω σωματική απέχθεια για τα ρουμάνικα, την ίδια μου τη γλώσσα. Γιατί, όσο κι αν μεγάλωνα σε γερμανόφωνο χωριό, με μόνο τον αστυνόμο και τον γιατρό να μιλάνε ρουμάνικα, αυτά ήταν η μητρική μου γλώσσα. Και ανακάλυψα έκπληκτη στα 15 μου, που πήγα στην πόλη να συνεχίσω το σχολείο, ότι δεν την ήξερα, η εξουσία την είχε φθείρει και φορτώσει με πολιτικούς ξύλινους όρους. Μόνη μου ανακάλυψα πόσο καταπληκτική και πλούσια γλώσσα είναι. Την έχω πάντα μέσα στο μυαλό μου κι ας μη γράφω σ’ αυτήν».