Ανάπτυξη, ναι! Αλλά για ποιους;

«Τα “Αστέρια”, μια απόλαυση για κάθε πολιτισμένο άνθρωπο» έγραφε το περιοδικό «Ταχυδρόμος» τον Νοέμβριο του 1957 στο αφιέρωμά του για το τουριστικό σύμπλεγμα που δημιουργήθηκε στη Γλυφάδα μετά τη σύμβαση ανάθεσης που υπέγραψε (1955) το Ελληνικό Δημόσιο με την εταιρεία «Αστήρ», συμφερόντων της Εθνικής Τράπεζας.

Στη μετεμφυλιακή Ελλάδα οι νικητές οραματίζονταν τουριστικές υποδομές πολυτελείας, με γήπεδο γκολφ στην περιοχή, «για τον εκμοντερνισμό των ηθών, της αρχιτεκτονικής και της χώρας συνολικά», όπως επισημαίνει ο Μιχάλης Νικολακάκης στη Μοντέρνα Κίρκη (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Εκείνη την εποχή (1958) παραχωρούνται διευκολύνσεις για την εισαγωγή ειδών για πισίνες(!) και με διοικητικές παρεμβάσεις (1960) επιτρέπεται ο βραχυπρόθεσμος και μακροπρόθεσμος δανεισμός ξενοδοχείων από το τραπεζικό σύστημα, χωρίς παρέμβαση άλλου φορέα.

Η αλυσίδα ξενοδοχείων «Ξενία», που ατενίζουν ταυτόχρονα «τα μνημεία και το τοπίο», γίνεται το σύμβολο ανάπτυξης του ελληνικού τουρισμού με δημόσιο σχεδιασμό και ο ΕΟΤ (1950) γίνεται το όχημά του, αγκαλιάζοντας από τις τουριστικές εγκαταστάσεις και το Φεστιβάλ Αθηνών (1956) μέχρι την ομάδα παραδοσιακών χορών της Δόρας Στράτου ή τις Γιορτές «Λόγου και Τέχνης» της Λευκάδας (1955). Οτιδήποτε παραπέμπει στον πολιτισμό των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων αποσιωπάται και ο ελληνικός τουρισμός επιλέγει ως κατεξοχήν σημεία αναφοράς του την αρχαιοελληνική κληρονομιά και τον μοντερνισμό.

Ετσι… επαναπατρίζεται η «Θεία απ’ το Σικάγο}, που κόβει 142.459 εισιτήρια (1957), ενώ η ταινία «Το παιδί και το δελφίνι» (1957) προκαλεί δημοσιεύματα στον ξένο Τύπο που προτρέπουν τους αναγνώστες να επισκεφθούν τη χώρα του ήλιου και της θάλασσας. Στην τραυματισμένη από τον Εμφύλιο Ελλάδα η ταυτότητα του νεοέλληνα επαναθεμελιώνεται μέσα από τη σχέση της χώρας με τη Δυτική Ευρώπη. Και στη μεγάλη οθόνη το ξενοδοχείο, ως ταυτοτικός χώρος συνάντησης με τον «άλλον», αντικαθιστά στο φαντασιακό των θεατών την πλατεία του χωριού ή την εκκλησία…

Η ματιά του Νικολακάκη στον τουρισμό και την ελληνική κοινωνία κατά την περίοδο 1950-1974 είναι αποκαλυπτική. Διότι με το πυκνό και τεκμηριωμένο βιβλίο του διαλύει τη στερεότυπη αντίληψη ότι η τουριστική ανάπτυξη είναι για την Ελλάδα αναγκαία και αναπόφευκτη, «φυσική» απόρροια των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων της, των πολιτιστικών προδιαθέσεών της και της ελεύθερης λειτουργίας της οικονομίας.

Ο Νικολακάκης καταδεικνύει ότι ήταν μια πολιτική επιλογή, καθοριστική για την τύχη του τόπου, με βασικό υποκείμενο προώθησής της το κράτος, τόσο στα χρόνια της «καχεκτικής δημοκρατίας» όσο και στα χρόνια της στρατιωτικής δικτατορίας: τότε που εκδηλώθηκε η ποσοτική εκτίναξη αυτής της σύνθετης οικονομικο-κοινωνικής δραστηριότητας και η δημόσια επιχειρηματικότητα έγινε πεδίο ακραίας διαφθοράς. Από εκεί εκκινεί ο συγγραφέας, για να εξηγήσει πώς δημιουργήθηκε η αίσθηση ότι η ελληνική κοινωνία αδυνατούσε να ανταποκριθεί σε ό,τι γινόταν αποδεκτό ως ανάπτυξη κατά τη δεκαετία του ’80 και πώς ο τουρισμός έφτασε να ανάγεται άκριτα σε «βαριά βιομηχανία» της σύγχρονης Ελλάδας.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο τουρισμός -που σαν άλλη Κίρκη πλανεύει τους υποστηρικτές όσο και τους επικριτές του- είναι ένα από τα οχήματα που τράβηξαν τη χώρα έξω από την κρίση. Γνωρίζουμε ότι σε μεγάλο βαθμό από αυτόν προκύπτει η τωρινή ρευστότητα της ελληνικής οικονομίας, όπως γνωρίζουμε και ότι η Ελλάδα των 11 εκατομμυρίων κατοίκων δεξιώθηκε το 2017 24 εκατομμύρια τουρίστες, αύξηση αστρονομική σε σχέση με τους 273.301 εισερχόμενους τουρίστες του 1955. Ωστόσο ο συγγραφέας επιμένει στην «Εφ.Συν.» πως «η άποψη ότι ο τουρισμός είναι τα βόδια που σέρνουν το κάρο, είναι εσφαλμένη. Ο τουρισμός πρέπει να είναι μέρος μιας παλέτας αναπτυξιακών και οικονομικών επιλογών».

Κοινωνικός επιστήμονας με ανησυχίες ιστορικού, που μεγάλωσε στην τουριστική Κρήτη και μαθητεύει κοντά στον Γιώργο Σταθάκη ως συνεργάτης του, ο Νικολακάκης χαρτογραφεί τα κοινωνικά στρώματα που εμπλέκονται στο τουριστικό φαινόμενο και επωφελούνται από αυτό, καταγράφει το γεγονός ότι ο τουρισμός «συνέβαλε θετικά στην άρση των οικονομικών ανισοτήτων στην ελληνική κοινωνία», αλλά εξετάζει και το προφίλ του τουριστικού πληθυσμού που τελικά διαψεύδει τη μαξιμαλιστική τουριστική πολιτική.

Η Μοντέρνα Κίρκη δεν εστιάζει σε στατιστικές αλλά στον δημόσιο λόγο και στις κοινωνικο-πολιτισμικές αναπαραστάσεις του τουρισμού κατά την κρίσιμη αυτή 25ετία, γι αυτό διαβάζεται απνευστί. Ωστόσο προβληματίζει η γενική παρατήρηση του Γεράσιμου Ζαχαράτου, ομότιμου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πατρών: «Ακόμα και σήμερα», γράφει στον θερμό του πρόλογο, «δεν διαθέτουμε ούτε ένα αξιόπιστο στατιστικό σύστημα για την έρευνα του τουρισμού, ούτε μία εύρυθμα τροφοδοτούμενη βάση πληροφοριών για τη σχετική αγορά».

«Ας μιλήσουμε επιτέλους για το τουριστικό προϊόν»

«Οι μπουάτ δεν θα είχαν υπάρξει ποτέ εάν η Πλάκα δεν ήταν ο τόπος όπου πήγαιναν οι τουρίστες», μας επισημαίνει ο Νικολακάκης, καθώς με το βιβλίο του αναλύει το χθες αλλά ακονίζει και τον προβληματισμό μας για το σήμερα και το αύριο. Ετσι στους αμφισβητίες που επιμένουν ότι ο αλλοδαπός τουρισμός «εκμαυλίζει» και «αλλοτριώνει» τους οικοδεσπότες του, οδηγεί σε έναν «ασυνείδητο αφελληνισμό», καλλιεργεί «παρασιτικές τάσεις» στη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα, ανοίγει τον δρόμο για την «περιβαλλοντική υποβάθμιση» κ.ο.κ., άρα είναι «φαινόμενο εκφυλιστικό», απαντά: «Νέτα-σκέτα, όχι! Οιονεί και δυνάμει, ναι!

Οι αντιλήψεις αυτές εκφράστηκαν από μια προοδευτική διανόηση που -ορθά- εστίαζε στον διεθνή καταμερισμό εργασίας και, πίσω από την ανάπτυξη του τουρισμού, έβλεπε την υπαγωγή της χώρας στην κατηγορία των χωρών προσφοράς υπηρεσιών. Απ’ την άλλη όμως, αγνοούσε την κοσμοπολίτικη και ουτοπική δυναμική που είχε στα πλαίσια της νεωτερικότητας η συναναστροφή με τον ‘άλλον’ και το ‘ταξίδι’. Δεν έπαιρνε υπόψη της ότι οι πολιτισμικοί πόροι μπορεί να φθείρονται, αλλά και αναγεννιούνται».

Παρ’ όλα αυτά δεν είναι απολύτως σαφές εάν η σχέση τουρισμού και πολιτισμού στην Ελλάδα του 21ου αιώνα είναι σχέση αρμονικής ή ανταγωνιστικής συμβίωσης… Αλλά ο Νικολακάκης επιμένει πως «εάν υπάρχει μέριμνα για μια βιώσιμη διαχείριση των πολιτιστικών πόρων, τότε και ο Τουρισμός μπορεί να συμβάλει στη μεγιστοποίηση των ωφελειών για την κοινωνία, και ο Πολιτισμός (με την ευρύτερη έννοια) μπορεί να ωφεληθεί από τον Τουρισμό.

Η Αθήνα είναι π.χ. η μεγαλούπολη με τα περισσότερα θέατρα στην Ευρώπη. Ομως δεν υπάρχει καμία πολιτική διασύνδεσής τους με το τουριστικό κύκλωμα. Κάτι που θα άξιζε να δοκιμαστεί αφού από το 2014 κι έπειτα, έχουμε μια γιγάντωση του αστικού τουρισμού, δηλαδή της τουριστικής κίνησης χωρίς διαμεσολαβητή, που υιοθετεί τους τρόπους της αυτόνομης περιήγησης μεταξύ των πολιτισμικών πόρων».

Και για τις επενδύσεις τι άποψη έχει; Υπάρχουν, λέει, αυτοί που πιστεύουν πως η λύση είναι να κατασκευαστούν ξενοδοχεία για κροίσους. Αλλά εκείνος συμφωνεί με τους άλλους, που υποστηρίζουν την αναβάθμιση του υφιστάμενου δικτύου των μικρομεσαίων τουριστικών επιχειρήσεων, μέσα από την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου, του περιβάλλοντος, των πολιτιστικών πόρων…

«Ακούμε πολλά για τις τουριστικές επενδύσεις και όχι για το τουριστικό προϊόν, την τελική εμπειρία δηλαδή και τον τρόπο οργάνωσής της, που υπερβαίνει τα όρια του εμπορικού κυκλώματος. Οταν επενδύουμε στο τουριστικό προϊόν, τα οφέλη είναι πολλαπλάσια για ολόκληρο το τουριστικό κύκλωμα και ταυτόχρονα διαχέονται στο σύνολο της κοινωνίας».