«Αχ, καλή μου, έχουν περάσει πια σαράντα χρόνια αλλά στο σπίτι μου δεν θα βρεις τίποτα κόκκινο. Το μίσησα το κόκκινο χρώμα μετά τον πόλεμο. Για μένα όλα μύριζαν αίμα. Ακόμα και τα καθαρά σεντόνια στο κρεβάτι μού μύριζαν αίμα».
Φωνές γυναικών σε μια συνταρακτική συμφωνία που στοιχειώνει τον αναγνώστη: είναι το βιβλίο της νομπελίστριας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, θαυμάσια μεταφρασμένο στα ελληνικά, με τίτλο Ο πόλεμος δεν έχει πρόσωπο γυναίκας (εκδ. Πατάκης, μτφρ. Ελένη Μπακοπούλου). Ενα έργο που κινείται μεταξύ προφορικής Ιστορίας και λογοτεχνικής έρευνας αλλά έχει την υψηλή θερμοκρασία ενός μυθιστορήματος.
Πρωταγωνίστριες οι γυναίκες που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή των πιο άγριων μαχών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ως ελεύθερες σκοπεύτριες, πυροβολήτριες, μηχανουργοί κινητού συνεργείου τεθωρακισμένων, οπλουργοί υπεύθυνες για τον εντοπισμό και τη στοχοποίηση εχθρικών αεροπλάνων κατά τη διάρκεια της νύχτας, λοχίες του τομέα τηλεπικοινωνιών, ασυρματίστριες, υπεύθυνες της Κομσομόλ σε τάγματα τυφεκιοφόρων, υπολοχαγοί φρουράς, λοχαγοί-χειρουργοί, αντάρτισσες…
Κι όμως στη λαϊκή συνείδηση και στη συλλογική μνήμη του καιρού τους, η συμβολή τους υποβαθμίστηκε στους παραδοσιακούς ρόλους της νοσοκόμας ή της μαγείρισσας κι ας είχαν κερδίσει παράσημα και μετάλλια για τα κατορθώματά τους.
Ησαν περισσότερες από 500.000 εκείνες που έσπευσαν στα γραφεία στρατολογίας, άγουρα κοριτσόπουλα που φόρεσαν παντελόνια και έγιναν πολεμικές μηχανές, όμως μεταπολεμικά υποχώρησαν στη σιωπή. Κατέθεσαν τα όπλα τους αλλά και την ταυτότητά τους. Δεν τους δόθηκε η δυνατότητα να υπερασπιστούν τον κόσμο τους, τις λέξεις τους, τα συναισθήματά τους, ούτε καν τη χειραφέτησή τους.
Διότι οι άντρες τους, οι Αρχές, οι ιστορικοί της Νίκης, φοβούνταν πως θα άρχιζαν να διηγούνται έναν άλλο πόλεμο… με υπαρξιακές αγωνίες, με καταχωνιασμένες ευαισθησίες, με αλήθειες αβάσταχτες για όσα έκαναν και όσα είδαν.
Αυτόν τον πόλεμο φωτίζει η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, και αυτές τις γυναίκες -Ρωσίδες, Λευκορωσίδες, Ουκρανές, Τατζίκες κ.ά. που επέζησαν- προσπάθησε να εντοπίσει απ’ άκρη σ’ άκρη στην ΕΣΣΔ και τις συνάντησε ως δημοσιογράφος τότε, στο διάστημα 1976-1985, νικήτριες αλλά ανεξίτηλα τραυματισμένες. Το βιβλίο της δεν είναι λοιπόν ένας κατάλογος ηρωικών πράξεων με γυναικεία υπογραφή, ούτε μονάχα μια «Γυναικεία Ιστορία του Πολέμου», αλλά κάτι πολύ βαθύτερο. Είναι ένας αναστοχασμός πάνω στη σαρωτική επίδραση του πολέμου στην ανθρώπινη ψυχή.
Είναι μια αναγνώριση της μεγαλοσύνης του τσαλαπατημένου, προσβεβλημένου, περιφρονημένου ανθρώπου η οποία σχολιάζει το τότε αλλά και το σήμερα. Ισως γι’ αυτό η κατοπινή νομπελίστρια δεν εντάσσει τις αφηγήσεις αυτών των γυναικών στο αφήγημα του Β'ΠΠ. Ούτε παρεμβάλλει πληροφορίες για τα ιστορικά συμφραζόμενα του «Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου» στις φωνές τους, που εναλλάσσονται στις σελίδες της ξεπλένοντας το αίμα με τη συμπόνια, την ταπεινότητα, την ταραχή και την ανθρωπιά τους.
Ο Πόλεμος δεν έχει πρόσωπο γυναίκας πρωτοκυκλοφόρησε λογοκριμένος το 1985, στα 37 της, και σάρωσε τις πωλήσεις στην ΕΣΣΔ. Το 2004, όταν η χώρα για την οποία μιλούσε είχε διαλυθεί, το βιβλίο επανεκδόθηκε αναθεωρημένο συμπεριλαμβάνοντας τις λογοκριμένες και αυτολογοκριμένες αφηγήσεις.
Και το 2017, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Ρωσική Επανάσταση, αναδείχθηκε στο ευρωπαϊκό εκδοτικό προσκήνιο ως φόρος τιμής στη Σοβιετική γυναίκα. «Δεν αγαπώ την εποχή τους», γράφει στα 56 της πια η Αλεξίεβιτς, «όμως αυτούς τους ανθρώπους, τους αγαπώ όλους. Τους θαυμάζω. Είχαν Στάλιν και γκουλάγκ αλλά είχαν και τη Νίκη και το ξέρουν».
«Ακουγα πώς έτριζαν κάτω από τις ρόδες τα κρανία τους…»
«Γύρω από το Στάλινγκραντ ήταν τόσοι οι σκοτωμένοι που τα άλογα δεν τους φοβούνταν πια. Το άλογο δεν θα πατήσει ποτέ έναν νεκρό. Τους δικούς μας τους είχαμε μαζέψει αλλά οι Γερμανοί κείτονταν παντού. Κρουσταλλιασμένοι… Εγώ ήμουν οδηγός και μετέφερα κιβώτια με οβίδες για το πυροβολικό, κι άκουγα πώς έτριζαν κάτω από τις ρόδες τα κρανία τους… Τα οστά… Και ήμουν ευτυχισμένη…»
Αυτή η μαρτυρία είχε λογοκριθεί το 1985, αλλά η Αλεξίεβιτς την εντάσσει στην αναθεωρημένη έκδοση του Ο πόλεμος δεν έχει πρόσωπο γυναίκας μαζί με ένα απόσπασμα από τη συζήτησή της με τον Σοβιετικό λογοκριτή, που φανερώνει τα κριτήρια της δουλειάς της. Εκείνος της λέει ότι δείχνει τα άπλυτα του πολέμου· ότι στα βιβλία της η Νίκη των Σοβιετικών είναι τρομαχτική. Τι προσπαθεί να βρει επιτέλους; «Την αλήθεια», του απαντά. Μα η αλήθεια δεν είναι αυτό που συμβαίνει στον δρόμο, κάτω από τα πόδια μας, επιμένει εκείνος. Η αλήθεια είναι «αυτό που θέλουμε να είμαστε».
Σχολιάζοντας σε πρώτο πρόσωπο το υλικό της, η συγγραφέας εξηγεί ότι δεν την ενδιέφερε μόνο «η πραγματικότητα που μας περιβάλλει αλλά και αυτή που είναι μέσα μας: η ψυχή του γεγονότος». Ετσι, διάλεξε να αφουγκραστεί αυτές τις γυναίκες επειδή ενώ ήσαν δρώντα πρόσωπα στην Ιστορία, λες και εξορίστηκαν από αυτή την καθοριστική εμπειρία της ζωής τους. Η αλλοτινή σνάιπερ π.χ. είχε δει τη συντρόφισσά της να πνίγει το νεογέννητό της για να μην προδοθεί η μονάδα τους από το κλάμα του, και είχε καταλήξει δασκάλα ή ξεναγός ή εργαστηριακή βοηθός κ.ο.κ.
Η συγγραφέας καθόταν λοιπόν μαζί τους πολλές ώρες μέχρι να εκμαιεύσει την αλήθεια εκείνων των χρόνων, απαλλαγμένη από το μπετοναρισμένο περιτύλιγμα του «Κανόνα» όσο και από την παραποίηση στα αισθήματα που φέρνει η εκ των υστέρων γνώση. Η αγωνία για την αυθεντικότητα των αναμνήσεων που συλλέγει, δεν την εγκαταλείπει ποτέ.
Οι απλές γυναίκες, γράφει, φέρονταν πιο ειλικρινά από τις μορφωμένες, και έβρισκαν τις λέξεις «μέσα τους κι όχι στις εφημερίδες ή στα βιβλία που διάβασαν». Ανάμεσά τους, υπήρχαν εκπληκτικές αφηγήτριες «που έχουν στη ζωή τους σελίδες άξιες να συναγωνιστούν τις καλύτερες σελίδες της κλασικής λογοτεχνίας».
Η Αλεξίεβιτς δεν κάνει μια απλή καταγραφή μαρτυριών. Συμπυκνώνει τις συνεντεύξεις που παίρνει (χωρίς ωστόσο να κάνει σαφές πόσο εκτεταμένη είναι η χειρουργική επεξεργασία της) και εξερευνά την ανθρώπινη φύση εστιάζοντας εκεί όπου ο πόνος δημιουργεί μέσα από έναν μικρό άνθρωπο έναν μεγάλο. Η οδύνη εκείνων των γυναικών αποκτά γι’ αυτήν ειδικό βάρος ως μορφή πληροφόρησης.
Είναι κάτι, λέει, που το έχει αξιοποιήσει και η ρωσική λογοτεχνία, η οποία «πραγματεύτηκε την οδύνη περισσότερο από τον έρωτα» επειδή αυτή φωτίζει καλύτερα «το μυστήριο της ζωής». Κι αυτό το μυστήριο παραμένει σε μεγάλο βαθμό σκοτεινό.
«Είναι ερωτευμένες με αυτό που τους συνέβη», σχολιάζει η Αλεξίεβιτς, «διότι αυτό δεν ήταν μόνο ο πόλεμος αλλά και η νιότη τους. Η πρώτη αγάπη. Δεν μπορούν ακόμα να ξε-αγαπήσουν αυτό που αγαπούσαν. Η γενναιότητα στον πόλεμο και η γενναιότητα στη σκέψη είναι δύο διαφορετικά πράγματα…»
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας