Ο αδελφός μου ο μουσουλμάνος

Ο Αλμπάν Ζοζέφ θα λέγεται πλέον Αμπντελκρίμ Γιουσέφ. Αυτός ο άθρησκος ανάμεσα στους άθρησκους, ασπάστηκε μια θρησκεία και αποποιήθηκε το όνομά του. Αυτός ο Γάλλος φοιτητής που ετοιμάζει διδακτορικό στη μοριακή χημεία, έχει γίνει μουσουλμάνος, μελετά αραβικά για να διαβάζει το Κοράνι στο πρωτότυπο, συχνάζει σε φτωχογειτονιές μεταναστών και συναναστρέφεται έναν ιμάμη που εργάζεται ως γιατρός σε δημόσιο νοσοκομείο του Παρισιού… Με άλλα λόγια «μεταστράφηκε», «άλλαξε ταυτότητα», «άλλαξε πορεία», «διαφοροποιήθηκε», «έχει επηρεαστεί», «έχασε την προσωπικότητά του». Ωστόσο εκείνος επιμένει πως νιώθει να ξαναγεννιέται. «Υποπτεύεσαι και συγχέεις τα πάντα», απαντά θυμωμένος στην αγαπημένη του αδελφή. Δεν τον ενδιαφέρει, λέει, να βάλει την πίστη στην υπηρεσία της δράσης αλλά τη δράση στην υπηρεσία της πίστης. «Δεν θέλεις να με αφήσεις να ζήσω έξω από τους δικούς σου κανόνες».

Εναν μήνα μετά τη φονική επίθεση στο γαλλικό σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo, κυκλοφορούν στα ελληνικά οι Μεταμορφώσεις του Γάλλου Φρανσουά Βαλλεζό (Πόλις, μτφ. Γιάννης Στρίγκος). Είναι ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα για την ευρωπαϊκή εκδοχή της στροφής προς τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, εκείνης ειδικότερα της νεολαίας που απολαμβάνει τις ελευθερίες και τις προοπτικές των δυτικών κοινωνιών.

Ο Βαλλεζό τοποθετεί την αφετηρία του προβληματισμού του πέρα από τις ξενοφοβικές και ισλαμοφοβικές προκαταλήψεις, πέρα από τα στερεότυπα των «πολιτισμένων» Ευρωπαίων ενάντια στον σκοταδισμό και στον εξτρεμισμό. Υπονομεύει κάθε μανιχαϊστική οπτική και θέτει δύσκολα ερωτήματα, γι’ αυτό και το βιβλίο του διαβάζεται απνευστί. Βρισκόμαστε, μας λέει, μπροστά σε μια νέα αλήθεια. Η διεθνής παρουσία του Ισλάμ είναι πλέον επιβλητική, και η βαρύτητά της μας μεταμορφώνει. Μας αναγκάζει να ξανασκεφτούμε ποιοι είμαστε και τι θέλουμε, ποιες είναι οι αξίες μας, ποια είναι τα ψέματα που μας βολεύει να βαφτίζουμε αλήθειες, πόσο στενά είναι τα όρια του ντετερμινισμού και του σχετικισμού που ορίζουν τον δυτικό τρόπο ζωής, κ.ο.κ.

Ως συγγραφέας μπαίνει λοιπόν στο πετσί της Αλίξ, ετεροθαλούς αδελφής του Αλμπάν, και παρακολουθεί τις διαδοχικές μεταμορφώσεις και των δυο τους, από τη στιγμή που εκείνος διαλέγει τον δρόμο του Ισλάμ. Η Αλίξ τρέμει μήπως γίνει τζιχαντιστής, και, ενώ προσπαθεί να παρέμβει στη διαδικασία της αλλαγής του, την ίδια ώρα αισθάνεται ότι ποτέ άλλοτε δεν βρέθηκε σε τόσο μεγάλη ασυμφωνία με τον εαυτό της. «Είμαστε άραγε καταδικασμένοι να παραμείνουμε εγκλωβισμένοι στο περιορισμένο περιβάλλον από το οποίο προερχόμαστε, και στον στενόμυαλο ατομικισμό μας;» τη ρωτά ο Αλμπάν. Και ο Ελληνας αναγνώστης σκαλίζει μέσα του για να βρει πειστικές απαντήσεις, σήμερα που η χώρα κάνει μια ριζική πολιτική στροφή…

Κρυμμένες αλήθειες

Το εύρημα του συγγραφέα είναι το επάγγελμα της πρωταγωνίστριάς του: μιας νεαρής, άθεης, ανεξίθρησκης, μορφωμένης Γαλλίδας με καλλιτεχνικές ευαισθησίες, που εργάζεται ως συντηρήτρια μεσαιωνικών τοιχογραφιών θρησκευτικού περιεχομένου. Ξεφλουδίζει τις επιστρώσεις που καλύπτουν κάθε «φρέσκο», απομακρύνει τις κηλίδες για να βγάλει στην επιφάνεια τα παλιά χρώματα, αλλά και ρετουσάρει τα κομμάτια που λείπουν ώστε να αναδείξει τις αυθεντικές εικόνες. Αυτή τη διαδικασία ακολουθεί η Αλίξ και όταν προσπαθεί να ανακαλύψει την αλήθεια για τον Αλμπάν-Αμπντελκρίμ, και όταν καταγράφει στον υπολογιστή της τις πληροφορίες που τον αφορούν ή τα σχόλιά της. Το ίδιο κάνει και ο συγγραφέας όταν προσπαθεί να παραμερίσει τις προκατασκευασμένες και τις παραπλανητικές απόψεις, για να φτάσει στην ουσία της νέας πραγματικότητας. Για να αναδείξει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις βόμβες χωρίς σύνορα, και στο νεοφιλελεύθερο αδιέξοδο, στους ιδεολογικούς φόβους, στη μουσουλμανική νεύρωση, στη φτώχεια και στην περιθωριοποίηση.

Ετσι διαμορφώνεται το πορτρέτο ενός χαρακτηριστικού αντι-ήρωα. Παρακολουθούμε τον Αλμπάν-έφηβο να αναζητά ακραίες συγκινήσεις στην ιλιγγιώδη κούρσα των τρένων στα «πάρκα ψυχαγωγίας» όπου ξεφορτώνονταν τα αδέλφια οι υπεραπασχολημένοι γονείς τους. Επειτα τον Αλμπάν-φοιτητή να θέτει υπό αμφισβήτηση τον «υλιστικό και άψυχο, δυτικό καπιταλισμό», να γίνεται μουσουλμάνος αλλά όχι καρικατούρα φονταμενταλιστή, να βρίσκει νόημα στη ζωή του, να ριζοσπαστικοποιείται όταν συναντά σαλαφιστές και εκπαιδεύεται κρυφά στην Αφρική, να προετοιμάζεται για ένα μεγάλο χτύπημα, να δικάζεται με ευνοϊκότερους όρους, και έπειτα να μεταμορφώνεται σε σιωπηλό υπάλληλο των ταξιδιωτικών πρακτόρων-γονιών του, σε αλλοτριωμένο πρωταγωνιστή του ψηφιακού αφηγήματος της αδελφής του αλλά και σε έργο μεταμοντέρνας τέχνης για ψαγμένους συλλέκτες, ώσπου αποβάλλει την απολυτότητά του.

Παρόλα αυτά θα παραμείνει αινιγματικός μέχρι το απογειωμένο τέλος και ο αναγνώστης θα τον συμπαθήσει, διότι ο συγγραφέας είναι δίκαιος μαζί του. Ωστόσο η φιλοσοφική τους διερώτηση θα μείνει ανοιχτή. Μπορούν άραγε οι Αλίξ του δυτικού κόσμου να ξαναδώσουν πνοή ζωής σε μια θρησκευτική σκηνή εάν δεν πιστεύουν; Μπορούμε ποτέ να δικαιώσουμε έναν μαχητή ισλαμιστή, εφόσον κουβαλάμε την παράδοση του Διαφωτισμού;

Η ευαισθησία του συγγραφέα

Ο Φρανσουά Βαλλεζό είναι ένας τεχνίτης της γραφής με πολύ ευαίσθητες κεραίες. Πενηνταπεντάρης σήμερα, καθηγητής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Χάβρης, ολοκλήρωσε τις Μεταμορφώσεις το 2011, δέκα χρόνια μετά από την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους. Και λίγο καιρό αφού τις παρέδωσε στους εκδότες του, σαν να το είχε προβλέψει, η Γαλλία συνταράχθηκε από την υπόθεση του 23χρονου Γαλλο-αλγερινού ισλαμιστή Μοχάμετ Μεράχ που κατηγορήθηκε για τις τρεις φονικές επιθέσεις με επτά νεκρούς έξω από το εβραϊκό σχολείο της Τουλούζης, και σκοτώθηκε από τις Ειδικές Δυνάμεις στο σπίτι του.

Ας μην αυταπατόμαστε λοιπόν. Αυτό μας λέει ο Βαλλεζό ανεβάζοντας τη θερμοκρασία του μυθιστορήματος στο δεύτερο μέρος. Ο κόσμος δεν είναι ούτε ηθικός ούτε αγγελικά πλασμένος. «Μην πιστέψετε ότι η τελευταία στρώση κάτω απ’ όλες τις άλλες δείχνει την πραγματική αλήθεια». Οι μουσουλμανικές κοινωνίες έχουν πολλές αντιθέσεις μεταξύ τους οπότε σπάνια εμπιστεύονται κάποιον έξω από την κοινότητα. Αλλά και οι δυτικές, δύσκολα μπορούν να απαλλαγούν από τις παρωπίδες τους. Και οι «μεταμορφωμένοι», αυτοί που άλλαξαν λογική, εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται σαν να έχασαν τα λογικά τους, και εξακολουθούν να είναι ύποπτοι στα μάτια όλων. Γι’ αυτό και η Αλίξ θα γίνει άθελά της ρουφιάνα του αδελφού της αφού ο υπολογιστής της παρακολουθείται. Γι’ αυτό συγκλίνουν τα συμφέροντα της Αντιτρομοκρατικής, της Αστυνομίας, των φονταμενταλιστών, και των «ορθώς σκεπτόμενων»: οι Αλμπάν τους ενοχλούν.

Αρα; Ο συγγραφέας δεν δικάζει ούτε προτείνει λύσεις. Μας προκαλεί όμως να σκεφτούμε αλλιώς τις κοινωνίες μας και να προσχωρήσουμε στο «μαζί». Τα αδέλφια κρατούν τη μεταξύ τους τρυφερότητα. Η άθεη Αλίξ κρατά ζωντανές τις εκκλησίες και κοιμάται με τον απολυμένο έντιμο αστυνομικό. Η δεύτερη ταυτότητα του Αλμπάν προστίθεται στην πρώτη χωρίς να την αναιρεί. Πάντα υπάρχουν πολλές εκδοχές και πολλές δυνατότητες συνύπαρξης.