Μόρφωση κόντρα στην πόλωση

Φιλόλογος στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που διδάσκει φέτος στην Α' Λυκείου, η Σοφία Νικολαΐδου έγραψε ένα μυθιστόρημα για τη γενιά του brain drain που βρίσκει τρόπους να προσπερνά την περιρρέουσα πόλωση και να νικά ακόμα και όταν φαίνεται να χάνει. Χορταστικό, με ζωηρούς διαλόγους που εκβάλλουν σε κινηματογραφικές σκηνές πλήθους, αυτό το πέμπτο μυθιστόρημά της σχολιάζει αυστηρά την εκπαιδευτική διαδικασία, τοποθετώντάς την στο πλαίσιο της ελληνικής παθογένειας της τελευταίας εκατονταετίας

Πώς μεταφέρεται η γνώση; Πώς δομούνται οι διδακτικές σχέσεις; Πώς η εκπαίδευση ενώνει και πώς χωρίζει; Πώς η νέα γενιά ξεπερνά την προηγούμενη; Ποιες τομές και ποιες ρήξεις είναι αναγκαίες; Τι δείχνει το φαινόμενο της μαζικής εξόδου από τη χώρα των νέων φοιτητών/τριών στα χρόνια της κρίσης; Τι διεξόδους έχει η σημερινή νεολαία στην πολωμένη Ελλάδα;

Αυτά τα ερωτήματα απασχολούν τη Σοφία Νικολαΐδου στο μυθιστόρημά της Στο τέλος νικάω εγώ (εκδ. Μεταίχμιο), που κυκλοφορεί την ερχόμενη εβδομάδα. Kαθηγήτρια στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, η Θεσσαλονικιά συγγραφέας καταφέρνει άλλη μια φορά να μετατρέψει την εκπαιδευτική διαδικασία σε γοητευτική μυθιστορηματική ύλη που ευαισθητοποιεί ένα ευρύτερο κοινό σε ζητήματα κλεισμένα συνήθως μέσα στα πανεπιστήμια.

Με το καινούργιο της μυθιστόρημα, αυτόνομο αλλά και συμπληρωματικό των Απόψε δεν έχουμε φίλους (2010) και Χορεύουν οι ελέφαντες (2012), ολοκληρώνεται η άτυπη τριλογία της, όπου κεντά τη σκοτεινή και συσκοτισμένη Ιστορία της Θεσσαλονίκης από το 1912 ώς το 2015, μαζί με τις ιστορίες ολοζώντανων χαρακτήρων της ελληνικής καθημερινότητας, μπλεγμένων στο δαιδαλώδες τοπίο της ελληνικής παιδείας και μόρφωσης.

Eξηγώντας γιατί εστιάζει στη «γενιά του brain drain», η συγγραφέας σχολιάζει: «Αυτή η γενιά είναι αμφίθυμη, η χώρα τούς προκαλεί απόγνωση, ο αέρας δεν τους αρκεί, κι έτσι φεύγουν παρότι ξέρουν ότι κινδυνεύουν να χωνευτούν σε ένα εκπαιδευτικό προλεταριάτο αναγκασμένο να αναζητά χρηματοδοτικά προγράμματα για να συνεχίζει να σπουδάζει και να εξειδικεύεται στο εξωτερικό.

Για μένα, είναι σημαντικό οι νέοι να «δουν τον κόσμο», όμως από επιλογή και με προοπτικές επιστροφής, κι όχι με το αίσθημα ότι η χώρα τούς κλοτσά να φύγουν».

Η γενιά αυτή εκπροσωπείται στο μυθιστόρημα από μια ετερόκλιτη νεανική ομάδα που καλείται να επεξεργαστεί τις ποικίλες πτυχές μιας Ημερίδας για την επέτειο της Απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης, το Μακεδονικό Μέτωπο και την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών στο ελληνικό κράτος με αντάλλαγμα ένα χαρτζιλίκι και τα πιστοποιητικά μαθητείας που όλοι/ες χρειάζονται για το άλμα στο μέλλον (και στο εξωτερικό).

Τους/τις επιστρατεύει ένας επιτήδειος καθηγητής του ΑΠΘ, ικανός να εξασφαλίζει ευρωπαϊκά κονδύλια για ερευνητικά προγράμματα και μανούλα στο να τα διαχειρίζεται ιδιοτελώς, καλλιεργώντας δίκτυα χρήσιμων γνωριμιών. Στο άλλο άκρο υπάρχει όμως και ένας ακόμα κρίκος που τους συνδέει μεταξύ τους. Ενας καθηγητής στο Λύκειο, ο οποίος «διαμόρφωνε μυαλά».

Αλλά εκείνος, όταν είχε υποβάλει ένα ρηξικέλευθο διδακτορικό με κριτική άποψη για την Ιστορία τόσο των νικητών όσο και των ηττημένων του Εμφυλίου, είχε συγκρουστεί με τον σημερινό πανεπιστημιακό εργοδότη τους και τότε κόλακα συμφοιτητή του, και είχε ηττηθεί. Το όνομά του: Μαρίνος Σουκιούρογλου, «Σουκ» για τους μαθητές του, και έχει κομβικό ρόλο σε ολόκληρη την τριλογία της Νικολαΐδου.

«Η Ιστορία δεν είναι οι απόψεις των ιστορικών, αλλά οι ζωές των ανθρώπων» λέει σήμερα η συγγραφέας, και αυτό είναι το κλειδί στην τριλογία της προκειμένου να προσεγγίζει καυτά ζητήματα της ελληνικής επικαιρότητας συσχετίζοντάς τα με την ιστορική παράδοση που τα πλαισιώνει ή ενδεχομένως και τα πυροδοτεί. Ετσι λειτουργεί η Νικολαΐδου και στο… τέλος νικάω εγώ.

Ανατέμνει το αποτύπωμα της παρούσας οικονομικής κρίσης και της κρίσης αξιών στην ελληνική εκπαιδευτική διαδικασία όπως και στις ανησυχίες των φοιτητών, και (όπως λέει ο Μαρκ Τουέιν στο μότο του μυθιστορήματος) βρίσκει «ομοιοκαταληξίες» με άλλες κρίσεις στο παρελθόν. Ειδικότερα την απασχολεί το στοιχείο της κοινωνικής πόλωσης «που πρέπει να μάθουμε να τη διαχειριζόμαστε», και οι συνέπειές της στη μικροϊστορία.

Το μυθιστόρημα ανοίγει με το συγκρουσιακό κλίμα μεταξύ Ελλήνων και ξένων (δανειστών) στα τέλη του 19ου αιώνα επί Τρικούπη, στέκεται στον Εθνικό Διχασμό στις αρχές του 20ού αι., και στην είσοδο της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και κλείνει το καλοκαίρι του 2015 με το δημοψήφισμα του Αλέξη Τσίπρα (χωρίς να τον αναφέρει).

Το παρελθόν της πόλωσης έχει και αυτό τους πρωταγωνιστές του στο βιβλίο της Νικολαΐδου: έναν Βενιζελικό χωροφύλακα, έναν επιτυχημένο κουτσό ζαχαροπλάστη, μια ακτινοβόλα καμπαρετζού, αποκηρυγμένη κόρη χωροφύλακα Πελοποννήσιου, κι έναν Γάλλο γιατρό βετεράνο του Βερντέν.

Ο αναγνώστης τούς παρακολουθεί παράλληλα με την παρέα των νέων, μέσα από μια αφήγηση υψηλής θερμοκρασίας όπου τα κεφάλαια για τα χρόνια 1912-1916 εναλλάσσονται με τα κεφάλαια για το 2012-2015 και συγκλίνουν στην άλλη μεγάλη πρωταγωνίστρια: τη Θεσσαλονίκη, πόλη κρίσιμη σε έναν κόσμο που άλλαζε.

Αισιοδοξία για τη γενιά του brain drain

«Πέντε λεπτά αρκούν για να συζητηθούν τα πάντα, χωρίς να εκπέσει ο δάσκαλος σε χειραγώγηση κι ο μαθητής σε κολακεία – θανάσιμα αμαρτήματα και τα δύο». Αυτός είναι ο κανόνας που ο «Σουκ» έχει εδραιώσει στο Λύκειο, δίνοντας έτσι και το παιδαγωγικό στίγμα του που αντιστρατεύεται τον «μαθητοπατερισμό».

Είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες λογοτεχνικούς ήρωες στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή μετά το 2000, ιδιαίτερα επίκαιρος, μάλιστα, αφού η στάση του μπορεί να διαβαστεί και ως παρέμβαση στο καυτό ζήτημα της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών.

Από τον διορισμό του στις αρχές του 1990 έχει ζήσει οκτώ εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, και ενώ κάποτε είχε ανοίξει πόλεμο με όλους, με τα χρόνια η οργή του εξελίχθηκε σε σαρκασμό και ο σαρκασμός σε απάθεια. Μέχρι που τον κατέλαβε «μια γκρίζα μελαγχολία» γιατί είδε να λιγοστεύουν οι μαθητές και οι φοιτητές «με σπίθα» και να πληθαίνουν οι γραφειοκράτες εκπαιδευτικοί.

Η δημόσια εκπαίδευση, κοινή κοινωνική εμπειρία και θέατρο κρατικής πολιτικής, και αντικρουόμενων ιδεών και συμφερόντων, είναι μια φέτα ζωής σημαντική, που η Νικολαΐδου αξιοποιεί λογοτεχνικά, προκειμένου να αναστοχαστεί τις ελληνικές παθογένειες αλλά και θεραπείες.

Ετσι, με το μυθιστόρημά της Απόψε δεν έχουμε φίλους (2010), έσπασε ένα ταμπού σκαλίζοντας την αμαρτωλή υπόθεση του δωσιλογισμού στο ακαδημαϊκό τοπίο της Θεσσαλονίκης το ’40. Στο Χορεύουν οι ελέφαντες (2012), ανέδειξε τη δοκιμασία των Πανελλαδικών Εξετάσεων και την εμπλοκή του ξένου παράγοντα στην υπόθεση Πολκ.

Και τώρα, μετατοπίζει τον φακό της στην κορύφωση της κρίσης, παρακολουθώντας το καινούργιο μαθητικό και φοιτητικό δυναμικό. Παιδιά-σπίρτα που κινδυνεύουν να γίνουν παρανάλωμα ή να μην ανάψουν ποτέ, παλεύοντας σε μια αρένα χωρίς να έχουν λόγο στους κανόνες του παιχνιδιού.

Ωσπου η… συντροφιά της Ημερίδας θα δώσει ένα διαφορετικό παράδειγμα. Θα ψηφίσει «ΟΧΙ», αλλά δεν θα υποκύψει στη διχαστική λογική και θα ανοίξει τα φτερά της με τους δικούς της όρους και σύνθημα «Ενας για όλους, Ολοι για έναν».