Πολωνικό διαμάντι

Είμαι το αντίθετο του Ανταίου. Η ενέργειά μου δεν προέρχεται από τη γη αλλά από τη διαρκή κίνηση. Από το τράνταγμα των λεωφορείων, από τη ροπή των τραίνων και των αεροπλάνων, από το λίκνισμα των φέρι…

Είναι -μέσα από την αυτοπροσωπογραφία της- μια από τις πιο διακεκριμένες και διεισδυτικές λογοτεχνικές φωνές της Πολωνίας: η 55χρονη σήμερα Ολγκα Τοκάρτσουκ, που έχει στο κατόπι της ακροδεξιούς τραμπούκους με κηρύγματα μίσους και συμβόλαια θανάτου. Διότι με τα βιβλία της και με τις δημόσιες παρουσιάσεις τους (όπως πέρσι σε κατάμεστο αμφιθέατρο του βρετανικού Κέμπριτζ), τσαλακώνει την αυτοεικόνα του θύματος-με-τις-αγνές-προθέσεις που προβάλλει η νέα υπερσυντηρητική κυβέρνηση της χώρας της.

Πρόσφατα, κυκλοφόρησε στα ελληνικά το μυθιστόρημα που την καθιέρωσε το 1996, Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί (Καστανιώτης, μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου). Πρόκειται για μια αλληγορική κοινωνική αποτύπωση του πολωνικού κόσμου από το 1914 μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα, η οποία υιοθετεί τον τρόπο των λαϊκών παραδοσιακών αφηγήσεων και λειτουργεί ως σχόλιο χάρη στην υπόγεια ειρωνεία της συγγραφέως.

Αυτός ο κόσμος εκβάλλει, κατακερματισμένος πια και αντιμέτωπος με τις ανατροπές του 21ου αιώνα, στο μυθιστόρημά της Bieguni, του 2007, που παραπέμπει στη μεγάλη μετακίνηση των πληθυσμών, εστιάζοντας στην υπαρξιακή διάσταση της συνθήκης του πλάνητα και του ξεριζωμένου, σε μια εποχή ρευστότητας και αβεβαιότητας όπως η σημερινή.

Το βιβλίο έγινε χιτ στη Βρετανία με τον τίτλο Flights-Πτήσεις και θα κυκλοφορήσει του χρόνου στα ελληνικά. Το άτυπο αυτό πεζογραφικό δίπτυχο συμπληρώθηκε το 2014 με τα κορυφαία Βιβλία του Ιακώβ (Księgi Jakubowe), που της χάρισαν το σημαντικότερο πολωνικό λογοτεχνικό βραβείο (Nike) και πούλησαν 150.000 αντίτυπα, ξεσηκώνοντας παράλληλα θύελλα πατριωτικών και σεξιστικών αντιδράσεων εναντίον της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Είναι ένα μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στο πολυεθνοτικό και πολυπολιτισμικό τοπίο του 18ου αιώνα, αλλά σχολιάζει υπαινικτικά τον ευρωσκεπτικισμό, την ξενοφοβία (π.χ. απέναντι στους Σύρους πρόσφυγες κ.ά.), τον ακροδεξιό εθνικισμό και τη βία στη σημερινή Πολωνία.

Η συγγραφέας εμπνέεται από ένα αμφιλεγόμενο ιστορικό πρόσωπο, τον Εβραίο Ιακώβ Φρανκ, προκειμένου να μιλήσει για τις πλέον μελανές σελίδες της πολωνικής Ιστορίας, για τα πογκρόμ κατά των Εβραίων, για τη δουλοπαροικία, την αποικιοκρατική εκμετάλλευση των μειονοτήτων στο έδαφός της κ.ά., επίκαιρα ζητήματα δηλαδή που το εθνικιστικό κυβερνών κόμμα «Νόμος και Δικαιοσύνη» προσπαθεί συστηματικά να «ξεπλύνει».

Οι ιστορίες της Τοκάρτσουκ δεν είναι μανιφέστα, αλλά μια κατάδυση στην πολωνική ψυχή και μια ανατομία της σε συνάρτηση με τα μεγάλα ζητήματα του σημερινού κόσμου που μετασχηματίζεται.

Η συγγραφέας, κάτοικος πλέον του Βρότσλαβ, έχει σπουδάσει ψυχολογία και έχει εργαστεί ως ψυχοθεραπεύτρια, είναι ακτιβίστρια των Πράσινων, έχει ιδρύσει έναν μικρό, ανεξάρτητο, περιφερειακό εκδοτικό οίκο, όμως όλες αυτές οι ιδιότητες χωνεύονται σε μια ποιητική, φιλοσοφική, αλλά ταυτόχρονα νατουραλιστική ματιά στην πραγματικότητα, που γεννά μυθιστορήματα ιδεών, τελείως αντισυμβατικά.

Το Αρχέγονο του ομότιτλου μυθιστορήματός της είναι ένα φανταστικό χωριό κοντά στα τσεχικά σύνορα. Μια μικρογραφία της Πολωνίας κατά τον 20ό αιώνα, όπου καθρεφτίζεται η ανθρώπινη περιπέτεια στο ευρύτερο πλαίσιο της Κεντρικής Ευρώπης.

Εκεί, σαν σε σκοτεινό επικό παραμύθι, παρακολουθούμε τρεις γενιές μιας πολυπρόσωπης οικογένειας, από την ακμή μέχρι τη διάλυσή της και από τη συγκρότηση των φανερών και των κρυφών δεσμών της μέχρι τη μοναξιά, το ανικανοποίητο και την παραίτηση των μελών της. Μια παραίτηση που εκδηλώνεται παράλληλα με τη φθορά, την αποσύνθεση, την ταφή εντέλει, της παλιάς τάξης πραγμάτων, τόσο της φεουδαρχικής όσο και της κομματικής.

Οι χαρακτήρες είναι τραγικοί, με γνωρίσματα βασικά: έλεος, ομορφιά, δύναμη, εξουσία, και αρετές άλλων καιρών: καρτερία, δικαιοσύνη, σύνεση, εγκράτεια. Είναι μπλεγμένοι σε καταστάσεις αρχετυπικές, απειλούνται από το αρχέγονο κακό: κατάκτηση, φόνο, λιμό και θάνατο, και είναι φυλακισμένοι στις αρχέγονες σταθερές τους. Στο τέλος όμως, όλοι θα αισθανθούν την ανάγκη για έναν κόσμο με νόημα και σημασία.

Η περιπλάνηση ως αμφισβήτηση και διέξοδος

Στο Flights υπάρχει μια ιστορία που συμπυκνώνει τη συνθήκη της αδιάκοπης μετακίνησης που χαρακτηρίζει το πνεύμα της εποχής μας και την ίδια την ιδιοσυγκρασία της Τοκάρτσουκ.

Μια γυναίκα και ο τρίχρονος γιος της εξαφανίζονται μυστηριωδώς από ένα τουριστικό θέρετρο και δεν υπάρχει λογική πιθανότητα να χάθηκαν, αφού κάθε σπιθαμή του είναι γνωστή, όπως διαβεβαιώνουν τον σύζυγό της οι Αρχές. Εκείνος ψάχνει στα χαρτιά της για κάποια ένδειξη, όμως μάταια. Τρεις ημέρες αργότερα, η γυναίκα κάνει την εξίσου απίθανη επανεμφάνισή της δίνοντας τις απλούστερες δικαιολογίες: ότι χάθηκαν, βρήκαν κατάλυμα σε ένα εγκαταλειμμένο σπίτι, έπιναν θαλασσινό νερό κ.λπ., κ.λπ.

Ο σύζυγος είναι σίγουρος πως όταν βάλει τις λεπτομέρειες σε λογική σειρά, θα βρει την αλήθεια. Ομως ποια αλήθεια; Αρχίζει λοιπόν να παρακολουθεί τη γυναίκα του και προσπαθεί να πάει το παιδί σε ψυχολόγο για να μάθει τι συνέβη, αλλά σιγά σιγά η δική του στάση, και όχι των άλλων, γίνεται προβληματική.

Σ’ αυτό το βιβλίο, οι άνθρωποι βγαίνουν με τη θέλησή τους από τις καταπιεστικές ζωές τους και μπαίνουν σε καταστάσεις ρευστές, εκκρεμείς, απατηλές, όπου όλες οι παραδοσιακές σταθερές χάνουν το ειδικό βάρος τους: οι ιστορικές και πολιτισμικές καταβολές, η καταγωγή, το κοινωνικό πλαίσιο, η μόρφωση, οι οικογενειακοί δεσμοί, η ίδια η έννοια της ρίζας.

Οι ιστορίες που παρακολουθούμε στο Αρχέγονο αντανακλούν το προηγούμενο στάδιο αυτής της πραγματικότητας: τους Αλλους Καιρούς. Εκεί, ένας από τους κεντρικούς χαρακτήρες είναι ο δεσποτικός πατέρας: ο Πάβελ. Υγειονομικός επιθεωρητής στο Αρχέγονο, με ισχυρές άκρες, προσαρμόζεται στις ιστορικές μεταβολές κτίζοντας μια επέκταση στο οικογενειακό σπίτι και μετατρέποντάς το σε ξενώνα παραθεριστών. Μανιώδης βιολιστής, έχει καταστήσει τη μουσική υποχρεωτική γλώσσα συναναστροφής για την οικογένειά του.

Ομως όταν θα θυμώσει με την αγαπημένη του κόρη, θα τη βάλει να γονατίσει πάνω σε μπιζέλια και να ζητήσει δημόσια συγγνώμη από την παρέα του. Η κόρη δεν θα ξεχάσει τον φόβο που της προκαλεί και θα φύγει διαλέγοντας τους μαιάνδρους μιας περιπλάνησης μοναχικής, που αμφισβητεί όλο το οικοδόμημα του Αρχέγονου.

Οι ακλόνητες και αδιαμφισβήτητες σταθερές σταδιακά σαπίζουν ή ηττώνται, μας λέει η Πολωνή Τοκάρτσουκ, όταν δεν μπορούν να διαβάσουν τις αγωνίες των ανθρώπων στους νέους καιρούς, ούτε τις ανάγκες, ούτε τον πόνο τους.