Aντίσταση απέναντι σε κάθε μορφής βία, χυδαιότητα και απανθρωπιά

Στις αρχές του ’73 η χούντα, με μια σειρά μέτρων που αφορούσαν την Ανώτατη Παιδεία, προκαλεί την αντίδραση των φοιτητών οι οποίοι απέχουν από τα μαθήματά τους. Η αποχή απλώνεται σε όλες τις σχολές και η κυβέρνηση για να ελέγξει την κατάσταση καταθέτει νομοθετικό διάταγμα που επιτρέπει τη διακοπή αναβολής στράτευσης λόγω σπουδών. Το γεγονός αυτό θα οξύνει περισσότερο τα πράγματα. Ετσι, στις 23 Φεβρουαρίου του 1973 γίνεται κατάληψη από περίπου 4.000 φοιτητές στο κτίριο της Νομικής Σχολής στη Σόλωνος που δηλώνουν:

«Εμείς οι φοιτηταί των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων ορκιζόμεθα εις το όνομα της Ελευθερίας να αγωνισθούμεν μέχρι τέλους διά την κατοχύρωσιν: Των ακαδημαϊκών ελευθεριών, του πανεπιστημιακού ασύλου, της ανακλήσεως όλων των καταπιεστικών νόμων και διαταγμάτων. Ορκιζόμεθα συμπαράστασιν εις όλον τον φοιτητικόν κόσμον της Ελλάδος, ο οποίος βασανίζεται. Η βία και η τρομοκρατία δεν θα περάσει. Ζήτω ο φοιτητικός κόσμος της Ελλάδος».

Με αφορμή τα αιτήματά τους που αφορούσαν τη λειτουργία των Πανεπιστημίων στρέφονται και κατά του δικτατορικού καθεστώτος, γνωρίζοντας πως ο αγώνας για ακαδημαϊκές ελευθερίες δεν μπορεί να διαχωριστεί από τον αγώνα για κοινωνική ελευθερία. Μαζί με τους φοιτητές συγκεντρώνεται και πλήθος κόσμου γύρω από τη Νομική, δημιουργώντας έτσι τη μεγαλύτερη αντιδικτατορική συγκέντρωση. Η αντίστροφη μέτρηση είχε αρχίσει και όλα έδειχναν πως η δικτατορία των συνταγματαρχών δεν θα κρατούσε για πολύ.

Ανάμεσα στον κόσμο που είχε μαζευτεί ήταν και ο Χρήστος Λεοντής. Υστερα από τη σύγκρουση και τη βίαιη διάλυση των συγκεντρωμένων από την αστυνομία, ο Λεοντής (μαζί με φίλους του) κατευθύνονται στην Πλάκα, σε μια μπουάτ όπου τραγουδούσε ο Γιώργος Ζωγράφος:

«Κυνηγημένοι φτάσαμε στην Πλάκα και πήγαμε στην μπουάτ του Ζωγράφου. Χωρούσε 50-60 άτομα. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς είχαν κόκκινα μάτια, πρέπει να ήταν στη συγκέντρωση. Βέβαια το μυαλό όλων δεν ήταν μέσα εκεί, ήταν έξω απ’ την μπουάτ. Απλώς εκεί ήταν ένας τόπος επικοινωνίας με κάτι που όλοι είχαν ανάγκη: το τραγούδι.

Βρισκόμενος και ’γώ εκεί πέρα, με παρακάλεσαν να παίξω κάποια τραγούδια μου. Εκείνο το διάστημα είχα γράψει τρία κομμάτια απ’ το Καπνισμένο Τσουκάλι. Κάθισα στο πιάνο και έπαιξα το “Ηταν μακρύς ο δρόμος”, τα “Κόκκινα σημάδια” και το “Ξέραμε πως ο ίσκιος μας”. Αρχισα να παίζω με διπλή συγκίνηση λόγω της κατάστασης που επικρατούσε εκείνη την ώρα, αλλά και ότι για πρώτη φορά θα άκουγαν κάποια τραγούδια που για μένα ήταν η ψυχή μου εκείνη την ώρα. Παίζοντας το πρώτο τραγούδι, απ’ το τρακ συνέχισα αμέσως στο δεύτερο και μετά στο τρίτο. Μόλις τελείωσα δεν χειροκρότησε κανείς. Απογοητεύτηκα λίγο γιατί δεν μου είχε συμβεί κάτι ανάλογο στο παρελθόν. Αυτό όμως για δευτερόλεπτα γιατί, γυρίζοντας σιγά σιγά το κεφάλι μου, είδα την εξής καταπληκτική σκηνή: Αγκαλιασμένοι όλοι, με το χέρι του ενός στον ώμο του άλλου και να κλαίνε».

Η μελοποίηση του έργου «Καπνισμένο Τσουκάλι», βασισμένο στο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου που το έγραψε το 1948 όταν ήταν εξόριστος στο Κοντοπούλι της Λήμνου, ολοκληρώθηκε λίγο πριν από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Στο διάστημα αυτό ο Λεοντής δημιούργησε την μπουάτ «Αγρύπνια» σε ένα υπόγειο της οδού Χαιρεφώντος στην Πλάκα. Συμβολικό το όνομά της, δανεισμένο από την ομώνυμη ενότητα ποιημάτων του Ρίτσου, δηλώνοντας μ’ αυτό πως «ο λαός πρέπει να παραμένει άγρυπνος και να αντιστέκεται σ’ όλη αυτή την ασχήμια που τον περιβάλλει». Εκεί ακούστηκε για πρώτη φορά ολοκληρωμένο το έργο «Καπνισμένο Τσουκάλι», με τον Γιάννη Ρίτσο να είναι παρών.

Στα «Επίκαιρα» του ’74

Στο εβδομαδιαίο περιοδικό της εποχής «Επίκαιρα» (τχ. 286, 25-31 Ιανουαρίου 1974) διαβάζουμε για την «Αγρύπνια»:

«Η αίθουσα είναι μικρή, υπόγεια, τα χρώματα στην είσοδο σε μαύρο-άσπρο, τα ονόματα των κοριτσιών και των αγοριών που τραγουδούν γραμμένα στη σειρά. Λιγοστά τραπέζια, καρέκλες η μία κοντά στην άλλη, ο διάκοσμος ίδιος μ’ εκείνον της παλιάς γνωστής μπουάτ. Η Αγρύπνια είναι για τον Χρήστο Λεοντή ο χώρος που στέγασε φέτος τα όνειρά του.

»Στο πρόγραμμα της Αγρύπνιας η μουσική φωνή του Λεοντή έτσι όπως πρωτοακούστηκε κι όπως έφθασε να διαμορφωθεί στα δέκα χρόνια που πέρασαν από την πρώτη εμφάνισή του. Τραγούδια παλιά και καινούργια, βασισμένα στο βυζαντινό μέλος, το δημοτικό και το λαϊκό τραγούδι, με στίχους που τραγουδούν τη χαρά, την πίκρα, την ελπίδα και τη λύπη μας. Στα νεώτερα ο κύκλος Συμπληγάδες, σε στίχους Μάνου Ελευθερίου, το Καπνισμένο Τσουκάλι του Γιάννη Ρίτσου – ποιήματα γραμμένα πριν εικοσιπέντε χρόνια. Πικρή, τρυφερή, πονεμένη και περίεργα αισιόδοξη η φωνή του ποιητή, δίνει την ευκαιρία στον Λεοντή να συνθέσει το πιο ώριμο, μέχρι στιγμής, μουσικό έργο του.

»Ο ίδιος ονομάζει το Καπνισμένο Τσουκάλι “λαϊκό ορατόριο”. Και στέκεται τραγουδοποιός ο ίδιος στον στίχο εκείνο που λέει απλά: “Εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίζουμε απ’ τον κόσμο, αδελφέ μου – εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο”. Ακροατές εμείς, δέκτες απλοί ενός δίωρου μουσικού προγράμματος, μένουμε στον στίχο που κλείνει τη βραδιά, τραγουδισμένος από τη ζεστή παλικαρίσια φωνή της Ελένης Μαντέλου: “Ευλογημένη να είναι η πίκρα μας”.

»Θα ’θελα ακόμα να γράψω για τον τρόπο δουλειάς της Αγρύπνιας, γι’ αυτά τα νέα άγνωστα παιδιά, φοιτητάς, μαθητάς, σπουδαστάς Ωδείου, που μοιράστηκαν με τον συνθέτη την ευθύνη του προγράμματος. Ξεκινώντας από μια διάθεση αμοιβαίας συνεργασίας, συνθέτης κι εκτελεσταί δούλεψαν ομαδικά, συζητώντας, αναιρώντας ή συμπληρώνοντας τις προτάσεις του πρώτου, διαδικασία, όπως λέει ο συνθέτης, που χρησιμοποιήθηκε για να γραφούν τα δημοτικά μας τραγούδια. “Μ’ αυτές τις συνθήκες δουλειάς, συνεχίζει, και με τα διάφορα στάδια καλλιτεχνικής αναζήτησης, μπορώ να πω πως τώρα αρχίζω να βρίσκω τον δρόμο που μπορεί να με καλύψει καλλιτεχνικά”.

»Στα σχέδια της Αγρύπνιας, να μεταμορφωθεί η μικρή αίθουσα σε πραγματικό καφέ–θέατρο, όπου θα παρουσιάζονται ποιήματα και έργα νέων Ελλήνων συγγραφέων. Τα παιδιά που τραγουδούν είναι η Ελένη Μαντέλου, ο Νίκος Χατζηγιάννης, η Χρύσα Παπαϊωάννου κι ο Γιώργος Μπαγιώκης».

Λουκέτο στην «Αγρύπνια» ως... «κακόφημο κέντρο»

Η «Αγρύπνια» δεν κράτησε όμως για πολύ, «μετά δυόμισι μήνες μάς την έκλεισε η αστυνομία», λέει ο Χρήστος Λεοντής, «με τη δικαιολογία “κακόφημου κέντρου”. Μαζί έκλεισαν του Καλογιάννη και της Δημητριάδη που ήταν απέναντι από μένα. Οι ακροατές μας ήταν νέα παιδιά. Αν εξαιρέσει κανείς το Νίκο Καββαδία, το Νικηφόρο Βρεττάκο και ένα-δυο φίλους καλλιτέχνες που ζούσαν στο εξωτερικό, όταν υπήρχε μεγαλύτερος πελάτης ήταν ο χαφιές ή η ασφάλεια. Δύσκολοι καιροί αλλά το ξέραμε».

Ενα βράδυ ήρθε στην «Αγρύπνια» και ο Νίκος Ξυλούρης. Ακουσε τα τραγούδια από το «Καπνισμένο Τσουκάλι» και αισθάνθηκε ότι του ταιριάζουν: «Μου μίλησε με ενθουσιασμό για αυτά τα τραγούδια και χάρηκα πάρα πολύ. Μου άρεσε πολύ η φωνή του. Είχε μια ρωμαλαιότητα και αυτό ήταν αποτέλεσμα της εσωτερικής δύναμης που διέθετε. Δεν ήθελα να του πω να τα ερμηνεύσει, για να μην τον φέρω σε δύσκολη θέση. Επειδή όμως ήταν ντόμπρος μού είπε: “Αυτά τα τραγούδια πρέπει να τα πω εγώ”. Ενθουσιάστηκα και αμέσως αρχίσαμε τις πρόβες».

Η επιλογή του Χρήστου Λεοντή να μελοποιήσει το «Καπνισμένο Τσουκάλι» δεν ήταν τυχαία: «Διαβάζοντας διάφορα κείμενα, στάθηκα στο Καπνισμένο Τσουκάλι του Ρίτσου, γιατί είδα ότι μέσα σ’ αυτό υπήρχαν απ’ τη μια μεριά αντιστοιχίες, απ’ την άλλη υπήρχανε στοιχεία που σε ωθούσαν να εκφράσεις αυτά που αισθανόσουν εκείνη την περίοδο».

Η πρώτη προγραμματισμένη συναυλία που θα παρουσιαόταν το «Καπνισμένο Τσουκάλι» ήταν για τις 26 Νοεμβρίου 1973, που όμως αναβλήθηκε αφού την προηγούμενη ημέρα ο ταξίαρχος και διοικητής του ΕΑΤ-ΕΣΑ Δημήτριος Ιωαννίδης ανέτρεψε τη δικτατορία του Γεώργιου Παπαδόπουλου εγκαθιδρύοντας το δικό του δικτατορικό καθεστώς.

Ο Χρήστος Λεοντής επιμένει και προγραμματίζει νέα συναυλία για τις 24 Φεβρουαρίου 1975. Αυτή τη φορά η συναυλία έγινε, το... πραξικόπημα όμως απέτυχε αφού την ίδια μέρα αποκαλύφθηκε η συνωμοτική κίνηση ομάδας χουντικών αξιωματικών για την ανατροπή της τότε κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή, που έμεινε στην ιστορία ως το «Πραξικόπημα της Πιτζάμας», γιατί οι περισσότεροι από τους κινηματίες συνελήφθησαν την ώρα του ύπνου.

Η συναυλία στο Σπόρτιγκ το ’75

Η συναυλία της 24ης Φεβρουαρίου 1975 έγινε στο γήπεδο Σπόρτιγκ και τραγούδησαν ο Νίκος Ξυλούρης, η Τάνια Τσανακλίδου και οι νέοι τότε τραγουδιστές Βασίλης Μπάρνης και Γιώργος Μεράντζας. Εκτός από το «Καπνισμένο Τσουκάλι» ακούστηκαν αποσπάσματα από την «Καταχνιά» σε στίχους Κώστα Βίρβου και τραγούδια σε ποιήματα Λόρκα, Νερούδα, Σολωμού και Μακρυγιάννη.

«Για μένα», λέει η Τάνια Τσανακλίδου, «ήταν η πρώτη συναυλία της ζωής μου. Δεν θα την ξεχάσω ποτέ. Θυμάμαι ακόμα τι φορούσα, ότι ήταν από κάτω ο Λαζάνης, πάρα πολλοί άνθρωποι από το θέατρο. Εχω ακόμα το απόκομμα από μια πρόσκληση παρ’ όλο που δεν κρατάω αρχείο».

Η ατμόσφαιρα της συναυλίας ήταν ιδιαίτερα φορτισμένη αφού τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ήταν ακόμα νωπά. Ο Χρήστος Λεοντής θυμάται: «Απ’ έξω γινόταν της κακομοίρας, αστυνομία... Ηταν περίεργες οι μέρες. Η συναυλία ξεκινούσε με το “Θούριο του Ρήγα”. Από κάτω υπήρχε ένας ηλεκτρισμός. Σε κάποιο σημείο που έλεγε ο Ξυλούρης “Αυτοί που περιμένουν στον ξύλινο πάγκο είναι οι φτωχοί, οι δικοί μας οι δυνατοί, είναι οι ξωμάχοι και οι προλετάριοι” από κάτω χάλασε ο κόσμος. Βλέποντας την αντίδραση του κόσμου, μόλις τελείωσε η πρώτη παράσταση –γιατί έγιναν δύο παραστάσεις– έρχεται στα παρασκήνια και μου λέει: “Βρε Χρήστο, ήντα θα πει προλετάριος;”. Του εξηγώ λοιπόν και μου απαντάει: “Ε εντά θα δεις που θα το κορομηλιάσω”. Με την έκφραση “το κορομηλιάσω” εννοούσε πως ένα τραγούδι το λέει πολύ ωραία. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις κρατώντας το μικρόφωνο, λύγιζε το γόνατο μέχρι που γονάτιζε και έκλεινε το σώμα του προς τα πίσω. Εχει πολλές φωτογραφίες έτσι. Στη δεύτερη παράσταση σχεδόν ξάπλωσε στο πάτωμα και από κάτω έγινε χαμός».

Ηχογράφηση

Το έργο «Καπνισμένο Τσουκάλι», με ερμηνευτές τον Νίκο Ξυλούρη, την Τάνια Τσανακλίδου και τον Βασίλη Μπάρνη, ηχογραφήθηκε το 1975. Φτάνοντας στην ηχογράφηση, ο Λεοντής ζήτησε από τον Ρίτσο να κάνει τον αφηγητή: «Μου απάντησε πως θα ήθελε καλύτερα να το διαβάσει ο Κατράκης που ήταν μαζί εξορία στη Μακρόνησο, στο ίδιο αντίσκηνο. Ομως και ο ίδιος απάγγελλε πάρα πολύ ωραία γιατί αγαπούσε το Καπνισμένο Τσουκάλι και φανταζόμουνα τον ίδιο τον ποιητή να διαβάζει το έργο του, όπως και έγινε. Μου είχε πει ότι το θεωρούσε το καλύτερο από τα έργα του που έχουν μελοποιηθεί και το υπερασπιζόταν. Μάλιστα όταν είχα κάνει τα πρώτα τραγούδια, του είχα δώσει μια πρόχειρη μαγνητοταινία, για να έχουμε έναν κώδικα συνεννόησης, επειδή πρόσθετα ή αφαιρούσα στίχους από το αρχικό κείμενο και ήθελα να έχω την έγκρισή του. Αυτή λοιπόν η μαγνητοταινία έκανε το γύρο του κόσμου. Την άκουσα στη Γερμανία, στη Στοκχόλμη, στον Καναδά. Ηταν πολύ πρόχειρη η ηχογράφηση. Τραγουδούσα ο ίδιος μ’ ένα πιάνο, αλλά είχε μια ζεστασιά, και ο Ρίτσος την αγαπούσε πάρα πολύ».

Οσο για τον Νίκο Ξυλούρη, με την ερμηνεία του σφράγισε το «Καπνισμένο Τσουκάλι». Στη φωνή του ο Λεοντής βρήκε αυτό ακριβώς που ζητούσε: «Ηταν η ιδανική περίπτωση έκφρασης ενός τέτοιου έργου που εκπορευόταν από την ανάγκη να κρατηθεί η αξιοπρέπεια και ο πατριωτισμός του λαού μας στο επίπεδο που του αρμόζει και στο επίπεδο που έχει αποδείξει σε όλα τα χρόνια της ιστορίας του. Ο Ξυλούρης ήταν ο γνησιότερος και ο αυθεντικότερος εκφραστής αυτής της νοοτροπίας και αισθάνομαι συγκίνηση κάθε φορά που θυμάμαι τη συνεργασία αυτή. Γιατί θεωρώ το Καπνισμένο Τσουκάλι σαν το ωριμότερο έργο μου εκείνης της περιόδου, όσο αφορά το τραγούδι».

Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1975 από την Columbia με εξώφυλλο του ίδιου του Γιάννη Ρίτσου. Η αποδοχή του κοινού ήταν πολύ μεγάλη. Οπως αναφέρεται στο δελτίο Τύπου της εταιρείας για την παρουσίαση του δίσκου που έγινε στο Θέατρο Τέχνης (19/6/1975): «Η φήμη του έργου προηγήθηκε από την εγγραφή του σε δίσκο και το κοινό πια, ήταν έτοιμο να το δεχτεί και να το αγκαλιάσει. Ετσι που σε μία μόνο εβδομάδα από την κυκλοφορία του, να διατεθούν πάνω από 9.000 αντίτυπα».

Αυτό που εκφράζεται μέσα από το «Καπνισμένο Τσουκάλι» δεν είναι ένα στιγμιαίο αίσθημα διαμαρτυρίας, αλλά μια συνεχής αντίσταση απέναντι σε κάθε μορφής βία, χυδαιότητα και απανθρωπιά, αυτός είναι και ο λόγος που συντέλεσε ώστε το «Καπνισμένο Τσουκάλι» να μπορεί να σταθεί μέσα στον χρόνο.

Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1975 από την Columbia με εξώφυλλο του ίδιου του Γιάννη Ρίτσου. Επαιξαν οι μουσικοί: Μάνος Αβαράκης (φυσαρμόνικα), Γιάννης Βάρλας (μπουζούκι), Γιάννης Γραμματικούλης (φλάουτο), Διονύσης Γράψας, Γεράσιμος Πυλαρινός (κλασική κιθάρα), Θανάσης Κατερινάκης (κλαρινέτο), Δημήτρης Ντεληθέος (κιθάρα), Κατερίνα Ξηρογιάννη (πιάνο), Γιάννης Ξυλούρης (λύρα), Χρήστος Πανόπουλος, Αγγελος Σφακιανάκης (κρουστά), Μιχάλης Τριπολιτσιώτης (μπάσο) και ο Χρήστος Λεοντής (λαούτο). Η ηχογράφηση έγινε στο studio ΕΝΑ από τον Γιάννη Σμυρναίο. Η σχεδίαση του εξωφύλλου έγινε από τον Ανακρέοντα Καναβάκη και η επιμέλεια παραγωγής ήταν του Γιώργου Μακράκη