Εχουμε πολλά να μάθουμε ακόμη για την Κρήτη του Μάνου Χατζιδάκι. Δυνατό προβολέα στην καλλιτεχνική οδοιπορία του συνθέτη στο πατρογονικό τοπίο ρίχνει το λεύκωμα «Το πανηγύρι των αισθήσεων – Μουσικός Αύγουστος 1981-1982» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Μουσείο Εικαστικών Τεχνών Ηρακλείου (ΜΕΤΗ) με τη χορηγία του υπουργείου Πολιτισμού.

Το υπογράφει ο πολυπράγμων Κωστής Σχιζάκης. Αρχιτέκτονας, λογοτέχνης, συλλέκτης έργων τέχνης και συνιδρυτής εδώ και 25 χρόνια, μαζί με τη σύζυγό του Ειρήνη, του ηρωικού, χωρίς εισαγωγικά, ΜΕΤΗ. Ως νεαρός αρχιτέκτονας του Δήμου Ηρακλείου το 1980 και το 1981, ο Σχιζάκης αξιώθηκε της χαριστικής δωρεάς να βιώσει από μέσα τα φεστιβάλ «Μουσικός Αύγουστος» που υλοποίησαν τρεις φορείς: το χατζιδακικό Τρίτο Πρόγραμμα, ο δήμος της πόλης υπό την ηγεσία του δημάρχου Μανώλη Καρέλλη και ένας πυρήνας επιφανών Ηρακλειωτών που εμφύσησε βίο αξιοσύνης στο σωματείο «Μουσική Ακαδημία Κρήτης» το οποίο ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1976 με προτροπή του Χατζιδάκι.

Το λεύκωμα είναι Κιβωτός. Διασώζει, μεταξύ άλλων, τα προγράμματα των δύο Μουσικών Αύγουστων συνοδευόμενα από δεκάδες εξαιρετικές φωτογραφίες του μόλις 20χρονου τότε Γιώργου Τζαμτζή, τον οποίο διά του ενστίκτου επέλεξε ο Χατζιδάκις για να απαθανατίσει τις εκδηλώσεις παντού: πίσω, πάνω και πέρα απ’ το «σανίδι». Στον Τζαμτζή οφείλεται ο σχεδιασμός και η σελιδοποίηση της έκδοσης με τη μεθοδική, χρηστική ταξινόμηση της ύλης.

Και τι ύλη! Από διαδικτυακώς άγνωστη συνέντευξη που έδωσε ο Χατζιδάκις στον Σχιζάκη το 1984 έως το –εντελώς άγνωστο– πρόγραμμα του άτυχου Τρίτου Μουσικού Αύγουστου 1982, ο οποίος δεν έγινε ποτέ.

Το χορταστικό μενού περιλαμβάνει επίσης το σατιρικό φύλλο «Μουσικώς Αγουστος» (sic), ένα φανζίν ουσιαστικά, που σκάρωσε και κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 1981 ο δαιμόνιος Ηρακλειώτης αρχιτέκτονας Γιάννης Περτσελάκης, σκίτσα του Μίνου Αργυράκη, δημοσιεύματα της εποχής και σύγχρονα σημειώματα γραμμένα ειδικά για το βιβλίο. Τα τελευταία τα υπογράφουν ο συγγραφέας, ο Ευάγγελος Σόρογκας, ο Διονύσης Φωτόπουλος, η Ιλια Λιόκη, οι αειθαλείς Γιώργος Κουρουπός και Νίκος Κοπιδάκης, ο Γιώργος Τζαμτζής, ο Νίκος Εμμ. Καρέλλης και ο Νικόλα Πιοβάνι.

Ο πρώτος Μουσικός Αύγουστος διήρκεσε επτά μέρες (18 έως 24 Αυγούστου 1980) και ήταν κάπως δοκιμαστικός, παρόλο που είχε κορυφαίες στιγμές όπως η πρώτη συναυλία με τραγούδια της εκπομπής «Εδώ Λιλιπούπολη» και η μεγάλη συναυλία με το αυτοβιογραφικό έργο του Χατζιδάκι «Η εποχή της Μελισσάνθης».

Ο δεύτερος, όμως, Μουσικός Αύγουστος εξακοντίστηκε στο... Διάστημα. Εμεινε στην ιστορία για την ποιότητα και την ποσότητα των εκδηλώσεων καθώς και για τη μαζική συμμετοχή συμπολιτών και επισκεπτών. Ηταν ένα πανηγύρι 16 ημερών (1 έως 16 Αυγούστου 1981) με nuevo tango από τον Αστορ Πιατσόλα και τον Χατζιδάκι στο πόντιουμ, με την εκρηκτική Σουσάνα Ρινάλντι από τις φτωχογειτονιές του Μπουένος Αϊρες, με Μπρεχτ και Βάιλ από την Γκίζελα Μάι του Berliner Ensemble από το Ανατολικό Βερολίνο.

Ατελείωτος ο κατάλογος... Θεατρικά τραγούδια του Πιοβάνι με τη Λίνα Σάστρι, Αμερικανοί μουσικοί σε σύγχρονα έργα υπό τη διεύθυνση του Θόδωρου Αντωνίου. Εικαστικά από τον Παύλο Διονυσόπουλο, τον Νίκο Νικολάου και τον Αλέκο Φασιανό. Καθημερινές προβολές ταινιών. Σαββόπουλος, Οπισθοδρομική, Νίκος Παπάζογλου και λοιποί στους «Αχαρνής», η θεατρική Πειραματική Σκηνή της «Τέχνης» απ’ τη Θεσσαλονίκη, ο μαέστρος Βύρων Κολάσης, ο βαρύτονος Σπύρος Σακκάς – και... βάλε.

Ηταν μια ευφυής και εξωστρεφής «χορογραφία» του Χατζιδάκι. Αποχαιρέτησε έτσι, ίσως εν αγνοία του εκείνη τη στιγμή, την υπαλληλική εποχή του, όπως αποκαλούσε ο ίδιος τη βαρέων βαρών εμπλοκή του στην πολιτιστική διαχείριση της Μεταπολίτευσης. Ενα ζόρικο αλλά καβαφικά ωραίο ταξίδι που βάστηξε απ’ τον Ιανουάριο του 1975 έως τον Μάρτιο του 1982 όταν γύρισαν οι άνεμοι της Ιστορίας.

Μέχρι χθες το μόνο σοβαρό έγχαρτο corpus ενός τμήματος της δράσης του στην Κρήτη ήταν το βιβλίο «Ο καταστασιακός Χατζιδάκις» (Εκδόσεις Γιάφκα, 2009) που επιμελήθηκε ο Γιώργος Μητρόπουλος και αφορά το συνέδριο που οργάνωσε το Τρίτο στα Ανώγεια το 1979 με θέμα την παράδοση. Σήμερα, ευτυχώς, έρχεται να προστεθεί το βιβλίο-ντοκουμέντο του Κωστή Σχιζάκη για το θαύμα που κράτησε λίγο. Και σε άλλα, γρήγορα...

Κωστής Σχιζάκης: «Επετεύχθη η απεξάρτηση από το κέντρο των Αθηνών»

Μιλήσαμε με τον Κωστή Σχιζάκη, συνιδρυτή του Μουσείου Εικαστικών Τεχνών Ηρακλείου (ΜΕΤΗ), που εξέδωσε το λεύκωμα «Το πανηγύρι των αισθήσεων – Μουσικός Αύγουστος 1981-1982» –σε συνέργεια με το υπουργείο Πολιτισμού–, για όλα όσα έκαναν αυτή την εμπειρία της ζωής του ξεχωριστή.

● Οσοι τα έζησαν, νιώθουν ότι τα δύο φεστιβάλ «Μουσικός Αύγουστος» στο Ηράκλειο το καλοκαίρι του 1980 και το καλοκαίρι του 1981 ήταν πολιτιστικά γεγονότα «μοναδικά». Γιατί;

To πιστεύω κι εγώ αυτό. Κατά πρώτον επετεύχθη η από πολλά έτη αναμενόμενη από την αυτοδιοίκηση, αποκέντρωση. Θα προσέθετα ακόμα και τη λέξη «απεξάρτηση» από το κέντρο των Αθηνών. Μία δεύτερη προσέγγιση οφείλεται στο κύρος που διέθεταν ο καλλιτεχνικός διευθυντής μαζί με το σύνολο των συντελεστών αλλά και των πρωταγωνιστών των συγκεκριμένων εκδηλώσεων. Ενα τρίτο αλλά όχι αμελητέο είναι η άριστα μελετημένη και διάσπαρτη σ’ όλη την πόλη εκμετάλλευση των χώρων όπως π.χ του ενετικού φρουρίου, της πλατείας και της εκκλησίας του Αγίου Τίτου, της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου, του μεγάλου αλλά και του μικρού κηποθεάτρου και βέβαια του κινηματογράφου «Απόλλων» το 1980 και του «Αστόρια» το ’81. Ακόμα ένα τελευταίο είναι η ποιότητα! Μοναδική όπως το λέτε.

● Το λεύκωμα που εκδώσατε καθρεφτίζει ανθρώπους φωτισμένους σε σύμπραξη, με απτό συλλογικό αποτέλεσμα. Με σχεδιασμό και σκληρή δουλειά, με πολίτες που συμπράττουν στη μέθεξη της γιορτής. Γιατί τα επόμενα χρόνια δεν ρίζωσε θεσμικά στην πόλη σας αυτό το δέντρο;

Ρίζωσε εν μέρει και ώς ένα σημείο, καθώς το κοινό εν τω μεταξύ είχε γίνει απαιτητικό ζητώντας να γίνονται εκδηλώσεις με παρόμοιο κύρος. Και όπως το αυτοκίνητο που τρέχει στο φουλ θέλει πάντα κάποια μέτρα για να σταματήσει, έτσι και στην περίπτωσή μας ο δήμος προσπάθησε να πλησιάσει το προηγούμενο επίπεδο. Ηταν η εποχή που μετακλήθηκαν η Τζόαν Μπαέζ, ο Ντέιβιντ Μπρούμπεκ, τα μπαλέτα Αλβιν Εϊλι, τα Αλβιν Νικολάι, τα Μπολσόι, τα Κίροφ. Και ήταν καλά όλα αυτά, όμως ξέρετε κάτι; Ηταν ασύνδετα μεταξύ τους. Δεν υπήρχε η χατζιδακική εποπτεία που είχε επιβάλει το πρόγραμμα του Μουσικού Αυγούστου να υπακούει σε συγκεκριμένες ενότητες, ολοήμερης παρακαλώ διάρκειας. Ηταν απλώς παραστάσεις επιτυχείς αλλά μέχρις εκεί.

● Πείτε μας, αν θέλετε, για το φοβερό δίδυμο Χατζιδάκις – Καρέλλης. Από την πλανητική ευθυγράμμιση των δυο τους έως την οριστική απόκλισή τους.

Θα σας εξομολογηθώ προσωπικά, ότι παρ’ όλο που πιστεύω ότι υπήρξε η ευθυγράμμιση των πλανητών, δεν πιστεύω στην απόκλιση που αναφέρετε. Η ρήξη που επεβλήθη είχε μάλλον κομματικό υπόβαθρο. Οι δύο άνδρες ουδέποτε διατάραξαν την εκτίμηση που είχαν ο ένας για τον άλλον, κάτι που αντελήφθην και ο ίδιος επισκεπτόμενος το 1984 τον Μάνο Χατζιδάκι. Οσον αφορά την άλλη πλευρά, τον Δήμο Ηρακλείου, επίσης τίμησε τον συνθέτη ονοματίζοντας το μικρό κηποθέατρο με το όνομά του.

Μια άγνωστη συνέντευξη του Μάνου Χατζιδάκι
«Δεν θα ξαναβρεθεί αυτό το κοινό...»

Το 1952 πρωτοκατέβηκε ο Χατζιδάκις στο Ηράκλειο, για ρεσιτάλ πιάνου. Το λέει ο ίδιος. Επαιξε σόλο τις «Εξι λαϊκές ζωγραφιές», αποσπάσματα από συνθέσεις του για την παράσταση του Εθνικού Θεάτρου «Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας» και για το μπαλέτο «Μαρσύας». Και, για φινάλε, ολόκληρη τη «Μικρή λευκή αχιβάδα». «Ενα παιδί που δεν είχε ούτε ωραίο σμόκιν για να βγαίνει, ούτε τίποτα. Εβγαινα με ένα πουλόβερ και ένα κουστούμι και έπαιζα πιάνο» είπε στον Κωστή Σχιζάκη τον Ιανουάριο του 1984 στην Αθήνα. Ακολουθούν αποσπάσματα από πολύτιμη συνέντευξη που έδωσε τότε ο συνθέτης στην εκπομπή του Σχιζάκη στον τοπικό ραδιοσταθμό της ΕΡΑ-2. Αναπόφευκτα η κουβέντα ήρθε και στους δύο Μουσικούς Αύγουστους. Τότε, γενναιόδωρα ο Χατζιδάκις διατύπωσε το δικό του ευχαριστώ στο «εξαίσιο» κοινό του Ηρακλείου, δυόμισι χρόνια μετά το τέλος του πανηγυριού.

● Κύριε Χατζιδάκι καλημέρα σας.

Γεια σας. Τι γίνεστε; Με την ευκαιρία της σημερινής μας συναντήσεως, βρήκα στο συρτάρι μου ένα παλιό πρόγραμμα ενός ρεσιτάλ που είχα δώσει για πρώτη φορά στο Ηράκλειο. Ηταν και η πρώτη μου επίσκεψη στο Ηράκλειο, το 1952. Ημουν 27 χρόνων και το είχα δώσει, όπως βλέπω, στο θέατρο «Ηλέκτρα».

● Δυστυχώς σήμερα έχει κατεδαφιστεί.

Το θέατρο αυτό πού ήταν;

● Το θέατρο αυτό ήταν στην πλατεία Ελευθερίας απέναντι από την προτομή του Καζαντζάκη.

Α, και δεν το θυμάμαι καθόλου, παρόλο που μετά ήρθα πολλές φορές. Πράγματι δεν θυμάμαι ότι ήταν το «Ηλέκτρα» και να το ψάξω να το βρω... Μια Κυριακή 14 Δεκεμβρίου, το ’52.

● Καταχείμωνο...

Καταχείμωνο. Αλλά ήταν λιακάδα θυμάμαι, πάρα πολύ ωραία και είχαμε πάει τότε εκδρομή στην Κνωσό και στη Φαιστό με τον [αρχαιολόγο Στυλιανό] Αλεξίου, με τον ζωγράφο τον [Θωμά] Φανουράκη, με τα ξαδέλφια μου τους Ρασιδάκηδες. Εγώ δε πολύ αδύνατος, λεπτότατος. Εχω κάτι φωτογραφίες και τις καμαρώνω. Είχα κάνει μεγάλη δίαιτα που τη χάλασε μετά ο στρατός. Αλλά ποτέ δεν έφτασα σε αυτό το σημείο όπως ήμουνα πριν πάω.

● Κομψότατος.

Καταπληκτικό. Λοιπόν, ε... η ανάμνησή μου από την πρώτη επίσκεψή μου στο Ηράκλειο είναι συνδυασμένη με μια κομψότητα που είχα καταφέρει στον εαυτό μου. Πράγμα που μου έδινε μεγάλη χαρά. [...]

● Τι σας άφησε ο Μουσικός Αύγουστος; Ποια ήταν η εμπειρία από αυτόν;

Οτι... Εμένα μου άφησε ένα πολύ ωραίο κοινό, ένα μοναδικό κοινό. Δεν θα ξαναβρεθεί αυτό το κοινό, δηλαδή το να μπορείς να φτιάχνεις μια δύσκολη μουσική γιορτή και να βλέπεις ένα κοινό να παραληρεί και να έρχεται, να συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο. Σημαίνει ότι υπάρχει μια πρωταρχική ύλη για να γίνει κάτι σημαντικό, είτε στο θέατρο είτε στη μουσική. Και αυτό είχε επιτευχθεί στο Ηράκλειο. Η νεολαία με όλες τις αντιδράσεις που μπορούσε να έχει κανένας. Εξαίσιο το κοινό, εξαίσιο.

Υστερα οι ίδιοι οι πολίτες του Ηρακλείου περιέχουν μέσα τους ένα κοινό πάρα πολύ νέο, δεν είναι το κατεστημένο, το απάνω από τη μέση ηλικία το οποίο θέλει απλώς να διασκεδάσει. Ενα κοινό ανήσυχο, νέοι άνθρωποι όπως είναι διάφορα ονόματα που τώρα θα αναφέρω, ακόμη καθηγητές του πανεπιστημίου νεότατοι με ενδιαφέροντα, με ανησυχίες, ένα κοινό αριστουργηματικό. Και γι’ αυτό δεν νομίζω ότι μπορεί να γίνει πουθενά αλλού ο Μουσικός Αύγουστος, ούτε και επιχείρησαν άλλωστε, από την ώρα που οι συνθήκες δεν υπήρχαν. Εχουν χαλάσει οι προϋποθέσεις για να υπάρξει ο Αύγουστος.

Ούτε επιχείρησα να το κάνω καθόλου, ήξερα πολύ καλά πού βασιζόταν ο Αύγουστος όταν γινόταν στο Ηράκλειο...

♦ Ηχογραφήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 1984 και μεταδόθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 1984 από την ΕΡΑ-2 Ηρακλείου

Τρίτος Μουσικός Αύγουστος
Σχέδια επί χάρτου

Aγγλόφωνο φυλλάδιο με το Πρόγραμμα του φεστιβάλ «Τρίτος Μουσικός Αύγουστος – 1982» που δεν έγινε. Στάλθηκε στο Ηράκλειο στα τέλη Ιουλίου αλλά ήδη είχαν υψωθεί ανυπέρβλητα εμπόδια, οικονομικά και κομματικά. Τι θα περιελάμβανε; Πάντως όχι κάτι σαν τον απίθανο γαλαξία εκδηλώσεων του 1981. Ελληνικές θα ήταν οι περισσότερες συμμετοχές: η «Πορνογραφία» του Χατζιδάκι σε πρώτο ανέβασμα, συναυλία με τη Μαρίζα Κωχ, ρεσιτάλ με την Κική Μορφωνιού και την Ντόρα Μπακοπούλου, ο Αλέξης Μινωτής απαγγέλει τη «Γυναίκα της Ζάκυθος» του Δ. Σολωμού, κινηματογραφικές προβολές, το Teatro dell'Elfo του Μιλάνου στο «Ονειρο Καλοκαιρινής Νύχτας» και τελευταίο βράδυ με το θέατρο Τέχνης και τους «Αχαρνής».

O Αύγουστος αυτοπροσώπως. Εργο του Γιάννη Τσαρούχη που θα κοσμούσε την αφίσα των 15πενθήμερων εκδηλώσεων.