Κι αν το Big Bang ήταν έργο τέχνης;

Τι σχέση έχουν οι καλές τέχνες με τις φυσικές επιστήμες; Πώς το εικαστικό σύμπαν ενός καλλιτέχνη προσεγγίζει το αστρικό σύμπαν; Πώς θα ήταν η έκρηξη του Βig Bang επί γης και σαν έργο τέχνης; Ο Νίκος Παπαδόπουλος έχει τις απαντήσεις, καθώς είχε το προνόμιο να εισέλθει στα άδυτα του κέντρου πυρηνικών ερευνών CERN της Γενεύης σε δύο χρονικές περιόδους: το 2015, με ένα πρόγραμμα φιλοξενίας, έχοντας βραβευτεί από τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. και, πιο πρόσφατα, το 2021 με δική του πρωτοβουλία.

«Στην πρώτη μου επίσκεψη στο MediaLab του CERN εντυπωσιάστηκα από το μηχάνημα προσομοίωσης που ονομάζεται LHC interactive tunnel και έχει κατασκευαστεί για την ανίχνευση σωματιδίων. Σε έναν χώρο 3 χ 8 τ.μ., ό,τι κινείται ανιχνεύεται και παρουσιάζεται ταυτόχρονα, με τη μορφή σωματιδίων, σαν τελείες, σε μια οθόνη αντίστοιχων διαστάσεων. Τότε σκέφτηκα, αυτό θα κάνω! Θα ζωγραφίσω μπροστά στην οθόνη, σε αυτόν τον γίγαντα που λέγεται τεχνολογία, τελεία τελεία με τον μεγεθυντικό μου φακό τη “Γένεση του κόσμου” του Ιερώνυμου Μπος, που βρίσκεται στο Πράδο», μας λέει ο Νίκος Παπαδόπουλος για το μοναδικό έργο που φλερτάρει με την τεχνολογία, στην έκθεσή του με τίτλο «Κήπος σωματιδίων», που παρουσιάζεται στην Υπηρεσιακή Αυλή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, σε επιμέλεια της Αννας Καφέτση. Γιατί τα υπόλοιπα βασίζονται στη χειρωναξία: μεγάλες γλυπτικές εγκαταστάσεις και ενότητες σχεδίων που απορρέουν από την εμπειρία του στο CERN Γενεύης και βασίζονται σε ένα πλούσιο προσωπικό αρχείο με φωτογραφίες, βίντεο, καταγραφές μαθημάτων, ξεναγήσεις σε πειράματα, συνεντεύξεις με επιστήμονες από όλο τον κόσμο. «Κατάλαβα ότι όση τεχνολογία και να χρησιμοποιήσω με τις ταχύτητες που τρέχουν στο CERN πολύ γρήγορα θα ήμουν πίσω, θα ήταν vintage το έργο μου σε έξι μήνες», τονίζει ο γνωστός καλλιτέχνης που σπούδασε ζωγραφική στην Καλών Τεχνών της Αθήνας, ενώ έχει ασκήσει τη νοσηλευτική και είναι μέλος της Ομάδας Φιλοπάππου.

Τα έργα που εκθέτει στην Υπηρεσιακή Αυλή είναι όλα νέες παραγωγές, χωρίζονται σε οκτώ διαδοχικές ενότητες, όσες και οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος, ενώ διαμορφώνεται ένα σύμπαν όπου ο θεατής περιπλανάται σε μια πολυ-αισθητηριακή κατάσταση που εξάπτει την ακοή, την όραση, την αφή, ακόμα και την οσμή και τη γεύση. Ο δε τίτλος της έκθεσης «Κήπος σωματιδίων» βασίστηκε στην αντιπαράθεση της λέξης «κήπος» με τον μεγάλο επιταχυντή LHC του CERN που έχει περίμετρο 27 χιλιόμετρα. «Διαπίστωσα πως τόσο ο κήπος όσο κι ο επιταχυντής για να λειτουργήσουν χρειάζονται ένα όριο, μια περίφραξη. Από τη μια ο κανονικός φράχτης ενός κήπου ενώ από την άλλη ο νοητός φράχτης LHC διαχωρίζουν και οι δύο τα όρια μεταξύ μακρό-/μικρόκοσμου. Οπως ο κηπουρός επιλέγει ποια φυτά θα απομονώσει για να τα καλλιεργήσει στον κήπο του, έτσι και οι επιστήμονες ενεργούν ανάλογα επιλέγοντας ποια στοιχεία της φύσης θα απομονώσουν προς μελέτη. Κοινός σκοπός και των δύο είναι το ευ ζην», εξηγεί ο Νίκος Παπαδόπουλος καθώς μας ξεναγεί, αρχίζοντας με ένα βίντεο όπου μαγειρεύεται μια πεντανόστιμη «κυδωνόσουπα» –ίσως η πιο αρχέγονη γεύση του πλανήτη– και καταλήγοντας σε ένα μεγάλο ευχαριστώ προς τους επιστήμονες του CERN, κάνοντας τη μορφή τους γραμματόσημα.

Τον Νοέμβρη του 2021 ο καλλιτέχνης ταξίδεψε στη Βαρκελώνη για να συναντήσει τον φίλο του Ντιέγκο Μπλας Τεμίνιο, φυσικό κοσμολόγο, διακεκριμένο ερευνητή στο Ινστιτούτο Υψηλών Ενεργειών της Βαρκελώνης, τον οποίο είχε γνωρίσει στο CERN και του ζήτησε να του διατυπώσει όσο πιο απλά γίνεται δύσκολες έννοιες που αφορούν την επιστήμη της φυσικής. «Οταν λοιπόν του ζήτησα να μου περιγράψει την προ Bing Bang κατάσταση του σύμπαντος, ξεστόμισε τη λέξη “σούπα”. Δηλαδή το σύμπαν ήταν σε μια κατάσταση ενέργειας με όλα τα στοιχεία που γνωρίζουμε σήμερα μπερδεμένα μεταξύ τους. Τι πιο ωραίο, λοιπόν, να αρχίσει αυτό το ταξίδι με μια σούπα που τα έχει όλα μέσα. Ενα τσουκάλι με μια συνταγή φτιαγμένη ειδικά για το πρότζεκτ που τα έχει μέσα “όλα”: φυτά (λάδι, λεμόνι, φύκι) και κυδώνια (τα όστρακα έχουν μέσα τους τη θάλασσα και το κρέας τους). Μια συνταγή που παραπέμπει σε μια “γευστική κιβωτό του Νώε”. Μια κυδωνόσουπα που προσφέρεται στον θεατή καθώς βλέπει σε χειροποίητα πορσελάνινα πιάτα σχεδιασμένα τα υλικά της».

Ο Ισπανός κοσμολόγος τού έλυσε και ακόμη μία απορία. Πώς είναι το Βig Bang; Η απάντηση είναι πως μπορεί να συγκριθεί με την έκρηξη στο πυρηνικό εργοστάσιο του Τσέρνομπιλ το 1986 αλλά και με το Tunguska Event, την πτώση μετεωρίτη το 1908 κοντά στη λίμνη Βαϊκάλη της Σιβηρίας που φωτογραφικά καταγράφηκε πρώτη φορά το 1921, με τους επιστήμονες να αντικρίζουν κατεστραμμένα δέντρα. «Ετσι, αποφάσισα να δημιουργήσω μια εγκατάσταση από χάρτινους κατεστραμμένους κορμούς δέντρων και θραύσματά τους. Το χαρτί κατασκευής προέρχεται από δέντρα από το Νεπάλ, ενώ για τη δημιουργία αυτών των γλυπτών πήρα αποτυπώματα από δέντρα στον λόφο του Φιλοπάππου», μας λέει ο Ν. Παπαδόπουλος. «Οι χάρτινοι κορμοί, ενώ φαίνονται βαριοί, είναι ελαφροί, ένα παιχνίδι με την έννοια της βαρύτητας –άλλο ένα φυσικό φαινόμενο που απασχολεί τους επιστήμονες».

Η ξενάγηση συνεχίζεται με τον «Αβακα», μια διαδραστική εγκατάσταση με αριθμητήρια που παραπέμπουν στην πρωτόλεια σχέση του ανθρώπου με τα μαθηματικά. Αποτελείται από πέτρες φτιαγμένες από παπιέ μασέ που αιωρούνται και μοιάζουν με ουράνια σώματα, όπως κομήτες, μετεωρίτες. Επίσης, το ενδιαφέρον κεντρίζουν τελάρα γεμάτα εξισώσεις επιστημόνων του CERN αναζωγραφισμένες τελίτσα τελίτσα σε χειροποίητο χαρτί. Εξισώσεις που έχουν γραφτεί οριζόντια σε κάθε σελίδα, μέρα με τη μέρα, συνεχιζόμενες επί εβδομάδες ακόμη και μήνες, σαν ένα κινηματογραφικό φιλμ. «Αφορμή για τη μεταφορά τους από το πεδίο της φυσικής στο πεδίο της τέχνης στάθηκε η πρόκληση αν οι εξισώσεις μπορούν να εικονοποιηθούν, κατ’ αντιστοιχία με καλλιτέχνες που δανείζονται τα γεωμετρικά σχήματα από το πεδίο της γεωμετρίας». Εξίσου γοητευτικά είναι και τα «λουλούδια» που έχει «κεντήσει» πάνω σε φύλλα αλουμινίου ο καλλιτέχνης, αποτυπώνοντας τις αόρατες στο ανθρώπινο μάτι κινήσεις των σωματιδίων, που έχουν καταγραφεί σε φιλμ στο CERN τη δεκαετία του ’70.

«Φυσικοί επιστήμονες και εικαστικοί καλλιτέχνες δουλεύουμε με τον ίδιο τρόπο», τονίζει ο Νίκος Παπαδόπουλος. «Είναι τόσο κοινοί οι τρόποι σκέψης. Εγώ ονειρεύομαι κάτι, κι ένας φυσικός πρέπει να ονειρευτεί. Αυτός πρέπει να φτιάξει μια εξίσωση, μελετάει τη φύση και προτείνει θεωρίες. Μετά προχωράει στο πείραμα και βλέπει πώς λειτουργεί. Κι εγώ σκέφτομαι πώς λειτουργεί το έργο και σε σχέση με τον θεατή. Ο επιστήμονας περιμένει μια επιβράβευση ή ένα ok, όπως κι εγώ περιμένω από την έκθεση μια επιβράβευση ή ένα ok. Οι θεωρητικοί φυσικοί είναι καλλιτέχνες. Ονειρεύονται. Πρέπει πρώτα να ονειρευτείς, αχ πώς θα πάω στο φεγγάρι, και μετά να φτιάξεις το διαστημόπλοιο...».

Πριν φύγουμε παρατηρούμε σε ένα κεραμικό πιάτο το χέρι του Ν. Παπαδόπουλου που ζωγραφίζει τον έναστρο ουρανό. Πάντα τελεία τελεία. «Εγώ από την τελεία φτάνω στον κόσμο και οι επιστήμονες από τον κόσμο φτάνουν στην τελεία, στο σωματίδιο», μας λέει ο καλλιτέχνης. Νιώθει σαν μικρός θεός; «Νιώθω θεός που μπορώ να ξαναχτίσω το σύμπαν με τον δικό μου τρόπο. Και νιώθω πως είμαι το τίποτα μπροστά σε αυτό».

♦ «Κήποι σωματιδίων»
Μέγαρο Μουσικής Αθηνών - Υπηρεσιακή Αυλή (Βασ. Σοφίας και Κόκκαλη). Διάρκεια μέχρι 30/6. Ωρες λειτουργίας | Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή 12.00–20.00. Την Πέμπτη είσοδος ελεύθερη 13.00–21.00.