«Διηγούμαι τις ιστορίες της γης»

Ο Νικ Εγκερ εξερευνά τη στενή σχέση μεταξύ ανθρώπων και περιβάλλοντος και τα τελευταία δέκα χρόνια εργάζεται στα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς ενδιαφέρεται για την προστασία των ποταμών της περιοχής, τεκμηριώνοντας μερικά από τα τελευταία ανέγγιχτα οικοσυστήματα γλυκού νερού στην Ευρώπη. Τον ρωτήσαμε ποια είναι η πιο όμορφη φωτογραφία που έχει τραβήξει και μας απάντησε πως από τα όμορφα πράγματα που έχει δει και δεν έχει απαθανατίσει είναι μια ανατολή (και όχι ηλιοβασίλεμα) στη Σαντορίνη το 2013: «Περπατούσα καθώς είχα φτάσει ξημέρωμα και το δωμάτιο δεν ήταν έτοιμο. Και βλέπω τον ήλιο ν’ ανατέλλει, άκουσα την καμπάνα του μοναστηριού και τις πρωινές ψαλμωδίες. Κανείς γύρω. Δεν τράβηξα καμία φωτογραφία. Ηταν μια τόσο γαλήνια στιγμή, τη βίωσα ολόκληρη και μόνος και ήταν η αρχή για να εξερευνήσω τα Βαλκάνια - κάτι που μου άλλαξε τη ζωή».

● Ενα ζευγάρι ντοκιμαντεριστών από τη Ρουμανία, που καταγράφουν μέσω κινούμενης εικόνας το τι συμβαίνει στα Βαλκάνια, μου είχε πει πως υπάρχει το είδος «Homo Balkanius». Συμφωνείτε;

Πράγματι πιστεύω πως υπάρχει ένα είδος «Homo Balkanius», γιατί ύστερα από δέκα χρόνια στην περιοχή νιώθω ότι γίνομαι ακριβώς αυτό! Πραγματικά όμως, είτε βρίσκομαι στην Ελλάδα είτε στην Αλβανία, τη Βοσνία ή τη Σερβία, υπάρχει αυτού του είδους το άυλο κοινό συναίσθημα και δόνηση. Οι γλώσσες αλλάζουν, οι πολιτισμοί αλλάζουν κάπως, ωστόσο έχω διαπιστώσει πως υπάρχει ένα κοινό στοιχείο στους ανθρώπους των Βαλκανίων: μια ζεστασιά, μια αίσθηση του χιούμορ, ένας πιο αργός, χαλαρός τρόπος διαβίωσης και ύπαρξης στον κόσμο. Βλέπω ακόμη πόση σημασία έχουν η γη και η φύση για εκείνους, όπως και πόσο εκτιμούν οι Βαλκάνιοι το παραδοσιακό φαγητό και τα μεγάλα, μακρά γεύματα με φίλους και οικογένεια, αυτά που κρατάνε ακόμη και όλη μέρα. Αυτό δεν συμβαίνει πουθενά αλλού στον κόσμο. Είναι τρομερά αγνό και ελκυστικό και κάτι που εκτιμώ ιδιαίτερα. Γιατί είναι αληθινό και συλλογικό. Οπως ακριβώς οι λαοί των Βαλκανίων.

● Γιατί επιλέξατε να είναι η φύση το αντικείμενο των φωτογραφιών σας, όσο παρθένα μπορεί να υπάρξει ακόμη;

Εμαθα από πολύ νεαρή ηλικία να εκτιμώ τη φύση. Ο παππούς μου ήταν ορειβάτης και με έπαιρνε μαζί του συχνά για πεζοπορία, εκπαιδεύοντάς με πάνω στη σημασία και την αξία τόσο της ίδιας της φύσης όσο και της διατήρησης του οικοσυστήματος και την προστασία του. Αργότερα, ξεκινώντας ως νέος δημοσιογράφος, ήθελα να ασχοληθώ με το πολεμικό ρεπορτάζ, να κάνω ανταποκρίσεις από εμπόλεμες ζώνες ως φωτογράφος πολέμου. Οταν είσαι νέος γοητεύεσαι από αυτές τις καταστάσεις: η ιδέα της έντασης που προέρχεται από τον συγκεκριμένο τομέα συνάδει με τις αντοχές και τον ενθουσιασμό σου. Πράγματι είχα κάποιες τέτοιες εμπειρίες, μα νωρίς συνειδητοποίησα πως δεν λειτουργώ καλά, πως είμαι αρκετά ευαίσθητος στα δύσκολα συναισθήματα που προκύπτουν από τέτοιες καταστάσεις. Δεν μπορούσα να λειτουργήσω ψυχρά ούτε αρκετά ψύχραιμα ή αποστασιοποιημένα. Οταν λοιπόν ήρθα για πρώτη φορά στα Βαλκάνια, συνέβη το εντελώς αντίθετο: έμεινα έκπληκτος από την αγριότητα και την αγνότητα της φύσης εδώ, από τα δίχως καμία επιτήδευση τοπία και από το πόσο ο αγροτικός τρόπος ζωής, οι παραδόσεις και η κουλτούρα που εκπορεύονται από αυτόν είναι ακόμη τόσο ζωτικό και ζωντανό μέρος της κοινωνίας. Οπως και δεν μπορούσα να πιστέψω πως ενώ σε αυτή την περιοχή υπάρχουν τα τελευταία παρθένα ποτάμια της ευρωπαϊκής ηπείρου, αυτά απειλούνταν από φράγματα υδροηλεκτρικής ενέργειας! Τότε ήταν που αισθάνθηκα πραγματικά υποχρεωμένος να επικεντρωθώ σε αυτό το θέμα γιατί θεωρώ πως δεν είναι κάτι που συνδέουν συχνά οι άνθρωποι με τα Βαλκάνια. Δύσκολα θα φανταζόταν κάποιος πόσο σημαντική είναι εδώ η φύση για τη βιοποικιλότητα και τη ζωή όλης της ηπείρου. Επρεπε λοιπόν να φέρω τις αποδείξεις. Ετσι, άρχισα να φωτογραφίζω συνεχώς αυτές τις περιοχές.

● Κοιτάζοντας κάποιος τη δουλειά σας και διαβάζοντας για σας καταλαβαίνει πως δεν είστε απλά ένας φωτογράφος τοπίου. Πως η δράση σας φέρει ακτιβιστικά χαρακτηριστικά. Μπορεί η φωτογραφία να θεωρηθεί μέσο ακτιβισμού; Τι κάνετε στ’ αλήθεια; Απλώς τραβάτε ωραίες φωτογραφίες;

Δεν είμαι σίγουρος ότι θα αποκαλούσα εαυτόν «ακτιβιστή». Αν κάτι έλεγα για μένα, θα ήταν πως κυρίως θεωρώ τον εαυτό μου «αφηγητή». Μπορώ να «αφηγούμαι» με πολλούς τρόπους: μέσω των φωτογραφιών, μέσω κειμένων, ακόμη κι αν καθίσω και συζητήσω με κάποιον. Ωστόσο πολύ συχνά καταγράφω φωτογραφικά το έργο ακτιβιστών ή γράφω ιστορίες για το πώς προσπαθούν να σώσουν ένα συγκεκριμένο ποτάμι, διατηρώντας ταυτόχρονα τη δημοσιογραφική αίσθηση της εγκυρότητας: προσπαθώ δηλαδή να δώσω την αλήθεια του και όχι το δικό μου μόνο συναίσθημα απέναντι σε αυτό που συμβαίνει ή την προσωπική μου γνώμη. Λέω την ιστορία ανθρώπων που παλεύουν για ένα ποτάμι, αλλά δεν λέω στο κοινό τι πρέπει να σκεφτεί ή τι πρέπει να κάνει. Φυσικά έχω τη δική μου άποψη και ελπίζω οι εικόνες μου να αυξήσουν την ευαισθητοποίηση σχετικά με την ανάγκη περισσότερης προστασίας της φύσης στα Βαλκάνια, αλλά το βασικό μου μέλημα είναι το κοινό να «ταξιδέψει» σε αυτά τα μέρη. Να καταλάβει, να νιώσει τον πολιτισμό και την ιδιαίτερη κουλτούρα τους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη φύση. Με δυο λόγια, προσπαθώ να διηγηθώ τις ιστορίες της γης, πώς οι άνθρωποι ζουν και αλληλεπιδρούν μαζί της και πώς αυτή μπορεί ν’ απειληθεί.

● Τι είναι πιο σημαντικό: η φωτογραφία ή η λεζάντα; Ρωτάω γιατί αρκετές φορές, για πολιτικούς λόγους, η ίδια φωτογραφία έχει εργαλειοποιηθεί απλώς αλλάζοντας τη λεζάντα...

Είναι εξαιρετικά σημαντικό το κείμενο που συνοδεύει μια φωτογραφία. Δεν αρκεί να τραβήξεις ένα περιβαλλοντικό πορτρέτο κάποιου δίχως να εξηγείς ποιος είναι αυτός, γιατί είναι σημαντική αυτή η λήψη, τι συμβαίνει στη ζωή του σε σχέση με το περιβάλλον γύρω του. Οι απαντήσεις αυτές δεν μπορούν να δοθούν μόνο μέσω της εικόνας. Ειδικά στις μέρες μας, που υπάρχει ένα αυξανόμενο ζήτημα χειραγώγησης εικόνων ή εικόνων που δημιουργούνται μέσω τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ), νομίζω ότι υπάρχει ακόμη μεγαλύτερη ανάγκη για ειλικρινές, τεκμηριωμένο κείμενο που θα συνοδεύει φωτογραφίες που έχουν επαληθευτεί ότι είναι αυθεντικές. Ημουν σε ένα εργαστήριο πέρυσι το καλοκαίρι, καθόμουν δίπλα σε ένα ποτάμι με τον φορητό υπολογιστή μου και έγραφα λεζάντες για μερικές εικόνες. Με πλησιάζει ένας νέος βιντεογράφος και μου λέει: «Γιατί δεν έχεις απλώς το Chat GPT να κάνει τις λεζάντες αντί για σένα, που είναι πολύ πιο γρήγορο;». Ημουν εντελώς σοκαρισμένος! Οι λεζάντες έχουν σημασία, οι πραγματικές, αληθινές λεζάντες που γράφονται από το άτομο που λέει την ιστορία.

● Αυτό που κάνετε είναι πολιτική πράξη;

Ναι, είναι. Οι ιστορίες που αφηγούμαι φέρουν πολιτική σημασία, αν και δεν είμαι δημοσιογράφος πολιτικού ρεπορτάζ. Αλλά όταν καταπιάνεσαι με ζητήματα φυσικού περιβάλλοντος και με την προστασία του, άρα ζητήματα εκμετάλλευσης και παραγωγής ενέργειας, πώς γίνεται να αποφύγεις την πολιτική διάσταση αυτού που κάνεις; Οι κυβερνητικές πολιτικές είναι που καταστρέφουν το περιβάλλον. Υπάρχει επίσης μια αυξανόμενη τάση νεοαποικιοκρατίας, με τον τρόπο που οι ξένες εταιρείες λαμβάνουν παραχωρήσεις για την κατασκευή μερικών από αυτά τα μεγαλύτερα έργα ή για την εξόρυξη φυσικών πόρων, όπως το λίθιο στη Σερβία ή τη Βοσνία. Μεγάλο μέρος των κερδών και οι ίδιοι οι πόροι δεν πηγαίνουν στους ανθρώπους εδώ, των οποίων η γη καταστρέφεται! Αυτό δείχνω με τη δουλειά μου. Συνακόλουθα, υπάρχουν και περιπτώσεις που αυτού του είδους η αφήγηση μπορεί να επηρεάσει και την πραγματική πολιτική αλλαγή. Το είδα όταν εργαζόμουν για την ιστορία του ποταμού Vjosa στην Αλβανία, όπου για χρόνια η κυβέρνηση ωθούσε προς την κατασκευή μεγάλων υδροηλεκτρικών έργων. Καθώς η ιστορία κέρδιζε όλο και περισσότερο τη διεθνή προσοχή, μέσω της αφήγησης από δημοσιογράφους και φωτογράφους, νομίζω ότι η κυβέρνηση ένιωσε πραγματική πίεση και τελικά ανακήρυξαν το Vjosa εθνικό πάρκο.

● Μπορείτε να μας πείτε επιγραμματικά κάποιες παρόμοιες περιπτώσεις στα Δυτικά Βαλκάνια;

Τα Δυτικά Βαλκάνια περιέχουν μερικούς από τους τελευταίους παρθένους ποταμούς και δάση στην Ευρώπη, με περιοχές βιοποικιλότητας και ενδημικά είδη, πολλά από τα οποία δεν έχουν καταγραφεί πλήρως. Οι επιστήμονες βρίσκουν εκεί είδη που έχουν εξαφανιστεί από την υπόλοιπη Ευρώπη ή θεωρούνταν εξαφανισμένα. Αυτά τα ποτάμια αποτελούν θετικό παράδειγμα σε σύγκριση με τη Δυτική Ευρώπη, όπου δεκαετίες υδροηλεκτρικών φραγμάτων και εκτροπών έχουν κατακερματίσει και καταστρέψει τη φυσική κατάσταση των ποταμών. Πάνω από 3.500 φράγματα υδροηλεκτρικής ενέργειας βρίσκονται υπό κατασκευή, ή προτείνονται μεταξύ Σλοβενίας και Ελλάδας. Πολλά κατασκευάζονται χωρίς κατάλληλες περιβαλλοντικές εκτιμήσεις ή κατά παράβαση των τοπικών νόμων ή διεθνών συνθηκών, συμπεριλαμβανομένων των εθνικών πάρκων. Τέλος, άνθρωποι σε όλα τα Δυτικά Βαλκάνια συγκεντρώνονται για να υπερασπιστούν τα ποτάμια τους, στο πλαίσιο της εκστρατείας «Save the Blue Heart of Europe», η οποία παρακολουθεί μια συνεργασία απλών πολιτών, ακτιβιστών, ΜΚΟ και επιστημόνων, που έχουν ήδη επιτυχία σε ορισμένους τομείς.

● Τελικά, μπορούμε να σώσουμε κάτι;

Μόνο οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν τη διαφορά. Οι συλλογικότητες! Οταν φωτογράφιζα τον ποταμό Vjosa, ήμασταν όλοι σίγουροι πως θα ήταν οι τελευταίες φωτογραφίες του ως «ποταμού», πως θα χτιζόταν το φράγμα και θα καταστρεφόταν. Κι όμως: ακτιβιστές, επιστήμονες, φωτογράφοι, δημοσιογράφοι και πολίτες κατόρθωσαν να «εκθέσουν» την κυβέρνηση διεθνώς και να σταματήσει το έργο. Στην Αλβανία έγινε αυτό. Ακόμη και η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να προστατεύσει το ελληνικό κομμάτι του Vjosa που είναι ο Αώος - ελπίζω να το κάνει. Ημουν σε μια γιορτή το περασμένο καλοκαίρι σε ένα χωριό όπου οι άνθρωποι σταμάτησαν 15 μικρά φράγματα υδροηλεκτρικής ενέργειας στο τοπικό τους ποτάμι: είχαν μπλοκάρει τα κατασκευαστικά φορτηγά με το σώμα τους, οδήγησαν τον δήμο και την κρατική εταιρεία ενέργειας στα δικαστήρια και κέρδισαν! Τώρα η ενεργειακή πολιτική στη χώρα αλλάζει, δεν επιτρέπονται νέες παραχωρήσεις για μικρά φράγματα, και αυτό είναι άμεσο αποτέλεσμα αυτού του ακτιβισμού της βάσης. Νομίζω λοιπόν ότι βλέπω πραγματική αλλαγή να συμβαίνει στην περιοχή, κάτι που είναι πολύ εμπνευσμένο.

● Υπάρχει περίπτωση αλλαγής τελικά στον κόσμο;

Ισως είμαι ιδεαλιστής, αλλά ποτέ δεν θεώρησα ότι είναι απελπιστική η κατάσταση. Υπάρχουν πολλά πράγματα εκτός ελέγχου μας και ζούμε σε μια εποχή όπου είμαστε εκτεθειμένοι σε τόσες πληροφορίες που μπορείς να πάθεις κατάθλιψη μόνο απ’ αυτό. Αλλά αν σκεφτούμε περισσότερο τοπικά, τι μπορούμε να κάνουμε στις δικές μας κοινότητες, νομίζω ότι υπάρχει σοβαρή ελπίδα. Το έχω δει αυτό να συμβαίνει στη γειτονιά σας, στα Βαλκάνια, από ανθρώπους που νοιάζονται. Οταν είμαι μαζί τους και μοιράζομαι τις ιστορίες τους, αυτό μου δίνει ελπίδα ότι πολλά μπορούν ν’ αλλάξουν, αν είμαστε πρόθυμοι να αγωνιστούμε γι’ αυτά με γενναιότητα και μέθοδο.

♦ Το Athens Science Festival (16-21/4) κλείνει φέτος τα δέκα του χρόνια και αφηγείται καθηλωτικές «Ιστορίες αλλαγής» που διαμορφώνουν το παρόν μας με ορίζοντα το μέλλον. Θα πραγματοποιηθεί στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, με τη συμμετοχή σοβαρών ομιλητών. Διοργανώνεται από τον εκπαιδευτικό οργανισμό «Επιστήμη Επικοινωνία – SciCo», το British Council και την Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων σε συνεργασία με πλήθος ακαδημαϊκών, ερευνητικών φορέων και εκπαιδευτικών οργανισμών.