Γιαπιά, μάρτυρες μιας ιστορίας κρυμμένων αντιμνημείων

Περπατώντας στην Αθήνα μπορεί να παρατηρήσουμε τους τσιμεντένιους όγκους των παλιών πολυκατοικιών -εμβλήματα της αντιπαροχής- τα νεοκλασικά που αναστηλώθηκαν, τα κομψά αρχιτεκτονήματα μπαουχάους. Αποστρέφουμε ωστόσο το βλέμμα από τα γιαπιά, σκελετούς από μπετόν, ανολοκλήρωτα κτίρια-φαντάσματα, διάσπαρτα στον ιστό της πόλης. Κάτι που δεν έκαναν η Μαρία Λάλου, εννοιολογική καλλιτέχνις-γλύπτρια και πειραματική σκηνοθέτις, και ο Δανός αρχιτέκτονας Skafte Aymo-Boot. Με μεθοδική έρευνα που κράτησε 10 χρόνια δημιούργησαν ένα πρωτότυπο αρχείο και αποτύπωσαν το έργο τους στην δίγλωσση έκδοση (ελληνικά-αγγλικά) με τίτλο «[UN]FINISHED - Ατλας των Ημιτελών Κτιρίων της Αθήνας» παρουσιάζοντας το φαινόμενο μιας ιδιαίτερης ημιτελούς αρχιτεκτονικής που είναι σιωπηλά παντού παρούσα στην πρωτεύουσα σαν μια ιστορία κρυμμένων αντιμνημείων.

Ιδρυτές του cross section archive στην Αθήνα, ενός χώρου σύμπραξης Τέχνης και Αρχιτεκτονικής, οι δύο δημιουργοί στο βιβλίο τους καταπιάνονται με την πολιτική του αστικού χώρου, καθώς προσεγγίζουν τα ανολοκλήρωτα κτίρια ως αντικείμενα μελέτης -ανθρωπολογικά, πολιτιστικά, ιστορικά- και αναζητούν τη μοναδική ιστορία του καθενός. «Αυτές οι κατασκευές, εγκαταλελειμμένες σε μια φαινομενικά αέναη παύση εν μέσω μιας κτιριακής διαδικασίας που έχει διακοπεί, αποτελούν ενδείξεις των αόρατων οικονομικών και πολιτικών δομών που καθορίζουν εντέλει τη φυσιογνωμία της πόλης. Εχοντας τον χαρακτήρα ενός ερειπίου για κάποιον ξεχασμένο σκοπό, το ημιτελές κτίριο παραπέμπει ταυτόχρονα στο παρόν και στο μέλλον, λες και, παγωμένο στον χρόνο, διατήρησε έκτοτε τον όγκο που απέκτησε στο στάδιο του σκυροδέματος», επισημαίνουν.

Οι τσιμεντένιοι σκελετοί είναι ένα φαινόμενο πολύ ελληνικό, γι’ αυτό και το βιβλίο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Jap Sam Books κεντρίζει το ενδιαφέρον, όπου παρουσιάζεται στο εξωτερικό: στην Ολλανδία, τη Δανία, τη Βρετανία. «Είναι ένα φαινόμενο χαρακτηριστικά ελληνικό, αθηναϊκό», όπως μας λέει ο Skafte Aymo-Boot. «Το συναντάς στα Βαλκάνια και στην ευρύτερη Νότια Ζώνη, στη Νότια Αμερική, τη Βόρεια Αφρική, αλλά στην Αθήνα οι λόγοι ύπαρξής του είναι διαφορετικοί. Σχετίζονται με την πρακτική της αυτο-οικοδόμησης. Η σύγχρονη Αθήνα κατασκευάστηκε, κτίριο προς κτίριο, από μικρούς ιδιώτες και μικρούς εργολάβους, εφαρμόζοντας τον σκελετό της πολυκατοικίας με χαμηλή τεχνολογία, σχεδόν με Do Ιt Yourself τρόπο. Με αυτόν τον τρόπο, μέσω ιδιωτικής πρωτοβουλίας μικρής κλίμακας, ο σκελετός από οπλισμένο σκυρόδεμα ήταν το βέλτιστο εργαλείο για τη δημιουργία μιας κοινωνίας ιδιοκτητών».

Η Μαρία Λάλου μάς περιγράφει πώς ξεκίνησε το εγχείρημα το 2012. «Τότε έμενα στην Ολλανδία, ενώ στα ταξίδια μας στην Αθήνα αρχίσαμε να καταγράφουμε τα ημιτελή κτίρια, επιδιώκοντας μια χαρτογράφηση. Το 2013 παίρνοντας μέρος στο ReMap είδαμε ως έκθεμα το ίδιο το ημιτελές κτίριο του Ξενοδοχείου στην πλατεία Καραϊσκάκη όπου κάναμε μια περφόρμανς- μάλιστα οι επισκέπτες έπρεπε να δίνουν ταυτότητα και να υπογράφουν ότι μπαίνουν με δική τους ευθύνη. Σταδιακά η έρευνα έγινε πιο συστηματική, κάναμε πλήρη καταγραφή, φωτογράφιση στους τσιμεντένιους σκελετούς στα επτά διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων, από την Πλάκα μέχρι το Παγκράτι, από τα Πετράλωνα μέχρι τα Πατήσια, την Κυψέλη, το Γουδί. Βρήκαμε στην πολεοδομία την άδεια και τον φάκελο κάθε κτιρίου με τα σχέδια, τις όψεις, τους αρχιτέκτονες, μηχανικούς, την ιδιοκτησία, τη χρήση, κ.λπ. Ουσιαστικά κλείσαμε το αρχείο το 2022- εν τω μεταξύ κάποια από αυτά έχουν ολοκληρωθεί. Το παλαιότερο χρονολογείται από το 1964 και βρίσκεται στον Νέο Κόσμο, είναι αυτό που ονομάζουμε “αντιμνημείο” και έχουμε κάνει αίτημα στο Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων να χαρακτηριστεί έτσι».

Ειδικότερα για την έκδοση μελέτησαν εννέα κτίρια και επέλεξαν πέντε να μπουν σαν σκιαγράφηση της ελληνικής κοινωνίας, της νεωτερικότητας και του Νεοέλληνα. Αλλωστε έψαξαν και βρήκαν τους ιδιοκτήτες από τα κτίρια-φαντάσματα και ανακάλυψαν τις κρυμμένες ιστορίες τους. «Ανιχνεύοντας τις ιστορίες καταλήξαμε ότι δεν είναι ίδιος ο λόγος που οι ιδιοκτήτες τα εγκατέλειψαν, σίγουρα δεν είναι μόνο λόγω της Εφορίας, όπως πολλοί πιστεύουν. Ξετυλίγονται πολύ διαφορετικές ιστορίες, κάποιες πολύ προσωπικές», λέει η Μαρία Λάλου κι εμείς διαπιστώνουμε για μια ακόμη φορά τον κυκεώνα της γραφειοκρατίας στις δημόσιες υπηρεσίες, τις αλλαγές στη νομοθεσία, τις διάφορες κρίσεις που αποτέλεσαν τροχοπέδη για την ολοκλήρωση των κτιρίων αλλά και οικογενειακές ιστορίες με κληρονομιές, διαζύγια, δικαστικές διαμάχες...

«Το πιο κωμικοτραγικό είναι το κληροδότημα Μπαρμπαρέσου, το λεγόμενο “καταραμένο”», συνεχίζει η ίδια. «Το 1871 ο Γεώργιος Μανώλης Μπαρμπαρέσος έκανε τη διαθήκη του που όριζε ότι η γυναίκα του θα κληρονομούσε την κατοικία του στην οδό Πειραιώς, υπό τον όρο ότι δεν θα ξαναπαντρευόταν, διαφορετικά ιδιοκτήτης του κτιρίου θα γινόταν η Καστάνιτσα στην ορεινή Αρκαδία, η ιδιαίτερη πατρίδα του. Στην πορεία, η έπαυλη κατεδαφίστηκε και στη θέση της υψώθηκε ένας τσιμεντένιος σκελετός. Πρόσφατα, έπειτα από 150 χρόνια γραφειοκρατίας, πουλήθηκε. Συγκινητική όμως είναι και η αφήγηση της Σαπφώς που κληρονόμησε από τη μητέρα της έναν τσιμεντένιο σκελετό στον πάνω όροφο και ξεδιπλώνει όλη την οικογενειακή ιστορία».

Η δίγλωσση έκδοση, αυτός ο Ατλας των Ημιτελών Κτιρίων της Αθήνας περιλαμβάνει 148 παραδείγματα, που αντικατοπτρίζουν όλες τις φάσεις ανοικοδόμησης της πρωτεύουσας από την εποχή της χούντας, το «μπουμ» τις δεκαετίες του ’80 και ’90, το 2004, την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Αρχίζει με ένα γλωσσάρι που εξηγεί μεταξύ άλλων το «γιαπί», το «πανωσήκωμα», την «αντιπαροχή» και κλείνει με ευρετήριο με φωτογραφίες και όλα τα στοιχεία για κάθε ημιτελές κτίριο.

Μέσα από τα λόγια των σημερινών ιδιοκτητών και με τη βοήθεια εικόνων, αρχειακών εγγράφων και κειμηλίων, που ανακαλύφθηκαν στην πορεία, διαμορφώνεται ένα διαφορετικό χρονικό της ανάπτυξης της σύγχρονης Αθήνας. Ακόμη, τα δοκίμια της Brooke Holmes (συγγραφέας, καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Princeton), του Πλάτωνα Ησαΐα (αρχιτέκτονας, διευθυντής του μεταπτυχιακού προγράμματος αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού Projective Cities στo AA, Λονδίνο) και της Ελπίδας Καραμπά (θεωρητικός τέχνης και ανεξάρτητη επιμελήτρια, αναπλ. καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), που περιλαμβάνονται προσεγγίζουν εύστοχα το φαινόμενο από διαφορετικές σκοπιές. Και όλα μάς κεντρίζουν για έναν εναλλακτικό περίπατο στην Αθήνα.