Τα ελληνικά καλοκαίρια του Ρούντολφ Νουρέγιεφ

Το 1963, όταν ο νεαρός Ρούντολφ Νουρέγιεφ (Ροδόλφος για τις ελληνικές εφημερίδες της εποχής) εμφανίστηκε πρώτη φορά στο Ηρώδειο μαζί με τη Μαργκότ Φοντέιν, στη θαυμαστή ωριμότητά της, αποθεώθηκε από το κοινό. Η τελευταία του, όμως, εμφάνιση εκεί, το 1991, ήταν μια καταστροφή σε ένα σχεδόν άδειο θέατρο. Τότε, δεν είχε έρθει ως χορευτής ή χορογράφος αλλά ως φρακοφορεμένος μαέστρος της μικρής βιεννέζικης ορχήστρας Residenz. Εμφανώς καταβεβλημένος, η σκιά του εαυτού του, καθώς είχε προσβληθεί από τον ιό HIV, ο «τίγρης με φτερά», όπως τον αποκαλούσε η Μελίνα Μερκούρη, δεν μπορούσε πια να πετάξει με τα τεράστια άλματά του στη σκηνή. Ανοιξε τα φτερά του για τον ουρανό λίγο καιρό αργότερα, στις 6 Ιανουαρίου 1993. Ηταν μόλις 55 χρόνων.

Το ιερό τέρας του κλασικού μπαλέτου, ο θρυλικός Ρώσος χορευτής με τις ταταρικές ρίζες, διατηρούσε στενή σχέση με την Ελλάδα, μας επισκεπτόταν κάθε καλοκαίρι και έζησε ανεπανάληπτες στιγμές όχι μόνο στη σκηνή του Ηρωδείου (από «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» το 1966, «Ωραία κοιμωμένη» το 1981, «Ραϋμόνδα» το 1984, ώς τη «Λίμνη των κύκνων» το 1989) αλλά και στη νυχτερινή Αθήνα και στα νησιά του Αιγαίου, με φιλικές συντροφιές. Ο Ρούντυ, όπως τον φώναζαν χαϊδευτικά, ήξερε να ισορροπεί θαυμάσια, με μεταδοτική ενέργεια, στα μεγάλα θέατρα του κόσμου, στο σταρ σίστεμ και στο τζετ σετ. «Δεν φοβάμαι την υπερβολή ούτε την περιπέτεια ούτε το σκάνδαλο», δήλωνε και το επιβεβαιώνουν οι σπάνιες φωτογραφίες στον ογκώδη τόμο «Nureyev. Xoρεύοντας στη σκιά της Ακρόπολης», που κυκλοφόρησε από το Αρχείο Θηραϊκών Μελετών-Συλλογή Δημήτρη Τσίτουρα». Ξεφυλλίζοντας βλέπουμε τον Νουρέγιεφ να καταφτάνει με τη Φοντέιν στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, ενώ πριν φύγει πίνει την μπίρα του με την Ελενα Ναθαναήλ. Αφοσιωμένος στις πρόβες, κυρίαρχος στη σκηνή, δικαιώνοντας τον τίτλο του βασιλιά του χορού. Μαζί με τον ατζέντη του Θεόδωρο Κρίτα στα καλύτερα ξενοδοχεία. Στην γκαλερί Ζουμπουλάκη για την έκθεση του συνεργάτη του σκηνογράφου Νίκου Γεωργιάδη. Ο γκαλερίστας Τάσος Ζουμπουλάκης τον φυγαδεύει από την πίσω πόρτα για να αποφύγει το πλήθος που είχε μαζευτεί στην πλατεία Κολωνακίου. Ο θαυμασμός του για τον Τσαρούχη – παρότι δεν παρέλαβε το έργο που είχε παραγγείλει, έναν νέο με φτερά που προόριζε για το σπίτι του, δίπλα στα γυμνά του Νταβίντ και του Ενγκρ. Οι νυχτερινές έξοδοι με την παρέα της Ροζίτας Σώκου. Στις ανηφοριές της Σαντορίνης με τα γαϊδουράκια, στη Σπετσοπούλα με τον Σταύρο Νιάρχο, στο σκάφος του Πέρη Εμπειρίκου με τον μεγάλο έρωτα της ζωής του χορευτή Ερικ Μπρουν. Ο Ρούντυ με το χαρακτηριστικό κασκέτο του, με ριγέ πουκαμίσες, άνετα σαλβάρια. Με πλατύ χαμόγελο και γοητευτικό βλέμμα, ημίγυμνος στα γαλάζια νερά...

Ο Δημήτρης Τσίτουρας κράτησε την υπόσχεση που είχε δώσει στον Νουρέγιεφ τον Ιανουάριο του 1992, όταν τον επισκέφτηκε στο διαμέρισμά του στο Παρίσι, να κάνει ένα βιβλίο για το πέρασμά του από την Ελλάδα. «Κυριολεκτικά ενθουσιάστηκε και μου είπε πόσο ωραίες αναμνήσεις είχε από την Ελλάδα, όχι μόνον από το Ηρώδειο αλλά και από τους Ελληνες φίλους που είχε αποκτήσει». Μεθοδικά εμπλούτισε τη συλλογή του και μας παρέδωσε την πολυτελή δίγλωσση έκδοση (ελληνικά και αγγλικά) για την ελληνική εμπειρία του Ρούντυ, με αφορμή μια διπλή επέτειο: συμπληρώθηκαν 30 χρόνια από τον θάνατό του και 60 χρόνια από την πρώτη εμφάνισή του στο Ηρώδειο.

Το βιβλίο ανοίγει με τον γνωστό συλλέκτη να περιγράφει τη σχέση του με τον θρυλικό χορευτή, ενώ ακολουθεί κείμενο του ακαδημαϊκού Μανόλη Κορρέ για την αρχιτεκτονική σπουδαιότητα του Ηρωδείου και ένα βιογραφικό του Νουρέγιεφ. Περιλαμβάνονται σπάνια τεκμήρια, όπως προγράμματα, διανομές, φωτογραφίες παραστάσεων, δημοσιεύματα, εξώφυλλα εκδόσεων, τα περίφημα σκίτσα της Ελλης Σολωμονίδη-Μπαλάνου, φωτογραφικά πορτρέτα από τον Ντίνο Αργυρόπουλο καθώς και κείμενα των Θεόδωρου Κρίτα, Ανδρέα Ρικάκη, Αλέξη Κωστάλα, Αλέξη Σαββάκη, Ελένης Χέλμη-Μαρκεζίνη, Εμυς Πανάγου. Η εκδοση εμπλουτίζει τα αφιερώματα που γίνονται για την επέτειο του θανάτου του κορυφαίου χορευτή του 20ού αιώνα, ο μύθος του οποίου επιβιώνει στον 21ο. Mπορεί η Ρωσία, από την οποία αυτοεξορίστηκε, να απαγόρευσε το έργο του Κίριλ Σερεμπρένικοφ για τη ζωή του, με πρόσχημα τον νόμο περί «ΛΟΑΤΚΙ+ προπαγάνδας», αλλά τα μεγάλα θέατρα στα οποία δοξάστηκε, από την Οπερα του Παρισιού μέχρι τη Σκάλα του Μιλάνου, ανεβάζουν τις χορογραφίες του, εκθέσεις φωτογραφίας και κοστουμιών οργανώνονται, ενώ η χειμερινή συλλογή του οίκου Dior είναι εμπνευσμένη από το μοναδικό ενδυματολογικό στιλ του. Τον περασμένο Σεπτέμβριο στο Ηρώδειο χόρεψαν για χάρη του τα αστέρια της Οπερας του Παρισιού, ενώ τώρα έρχεται στον «Ελληνικό Κόσμο» η χορευτική παράσταση «Αλμα προς την ελευθερία» με σολίστ από το Εθνικό Μπαλέτο της Τσεχίας.

«Η τέχνη έγινε για να ταράζει όχι να καθησυχάζει», έλεγε ο Ρούντολφ Χαμέτοβιτς Νουρέγιεφ, που έζησε μια ζωή κινηματογραφική. Γεννήθηκε στις 17 Μαρτίου 1938 σε ένα βαγόνι της υπερσιβηρικής αμαξοστοιχίας προς το Βλαδιβοστόκ, όπου υπηρετούσε ο πατέρας του, στον Κόκκινο Στρατό. Εγινε πρώτος χορευτής στα μπαλέτα Κίροφ, μαγεύοντας με την τεχνική και την εκφραστικότητα, την άνεση και τη δύναμη του χορού του. Αυτομόλησε το 1961 στο Παρίσι σε μια περιοδεία των μπαλέτων. Πήρε την απόφαση στο αεροδρόμιο Λε Μπουρζέ όταν τον πλησίασαν δύο πράκτορες της KGB ενώ ετοιμαζόταν να αναχωρήσει με τον θίασο στην Αγγλία και του ζήτησαν να επιστρέψει στη Μόσχα. Εκτοτε έγινε ανεπιθύμητος στη Σοβιετική Ενωση και του απαγορεύτηκε η είσοδος, ενώ πήρε την αγγλική υπηκοότητα και συνεργάστηκε αρχικά με τα Βασιλικά Μπαλέτα του Λονδίνου και αργότερα διετέλεσε διευθυντής του Μπαλέτου της Οπερας του Παρισιού. Ασχολήθηκε επίσης με την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, στη μεταφορά του «Δον Κιχώτη», με τον οποίον ταυτίστηκε, και ερμηνεύοντας τον Ροδόλφο Βαλεντίνο.

«Κράμα μουζίκου και Ρώσου πρίγκιπα» τον έχει χαρακτηρίσει ο Θεόδωρος Κρίτας, τονίζοντας ότι ο Νουρέγιεφ δεν μάγευε μονάχα το πλατύ κοινό αλλά και πολλούς μεγιστάνες, όπως τον Σταύρο Νιάρχο. Οπως έχει γράψει: «Τον φιλοξενούσε συχνά στη Σπετσοπούλα και του διέθετε ελικόπτερο για να πηγαινοέρχεται από την Αθήνα στο νησί του. Οταν κάποιο καλοκαίρι έδωσα μεσημεριανό πάρτι προς τιμήν του στο εξοχικό μου σπίτι, στο “Απολλώνειο” στο Πόρτο Ράφτη, ο Ρούντυ έφτασε από τον... ουρανό, με το ελικόπτερο που του έδωσε ο Νιάρχος. Οπως λέμε... ουρανοκατέβατος! Οταν έδωσε στο Ηρώδειο την τελευταία του παράσταση με τη “Ραϋμόνδα” (το άλλο βράδυ θα χόρευε τον “Δον Κιχώτη” στη Στοκχόλμη), ο Νιάρχος του διέθεσε το ιδιωτικό του λίαρ τζετ. Από το αεροδρόμιο της Στοκχόλμης, μου τηλεφωνεί ότι είχε ξεχάσει στο δωμάτιό του στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρεταννία το κουστούμι που θα φορούσε εκείνο το βράδυ στην παράσταση του Δον Κιχώτη. Το έστειλα στο Αεροδρόμιο του Ελληνικού, όπου επέστρεψε το τζετ του Νιάρχου για να το παραλάβει και να του το πάει στη Στοκχόλμη».

Ο Αλέξης Κωστάλας περιγράφει και τις αντιφάσεις του σταρ: αλαζονικός, σεμνός, απότομος, τρυφερός. «Ανικανοποίητος με τον εαυτό του, ήταν συχνά ανυπόμονος με τους άλλους, ξεσπώντας σε βίαιες κάποτε εκδηλώσεις θυμού που όμως τις έσβηνε γρήγορα με ένα πλατύ χαμόγελο. Αυστηρός με τον εαυτό του μας είχε πει κάποτε ύστερα από μια παράσταση στο Ηρώδειο που είχε παρακολουθήσει η Μαρία Κάλλας: “γι’ αυτήν τη γυναίκα δεν υπάρχει πλέον πρόβλημα τεχνικής, απλώς επικοινωνεί. Ελπίζω μόνο να χορέψω καλύτερα την επόμενη φορά που θα βρίσκεται εκεί”».

Η δημοσιογράφος Εμυ Πανάγου τον θυμάται να μιλάει με νοσταλγία για την πατρίδα του και τα Μπαλέτα Κίροφ που εγκατέλειψε: «“Ελπίζω κάποτε να μπορέσω να χορέψω στη Ρωσία” έλεγε και διέκρινες κάποια πικρία στο ύφος του [...]. Κάποια φορά, ωστόσο, τον Σεπτέμβριο του 1981 ο τρομερός Τάταρος ξεσπάθωσε στη συνέντευξη Τύπου εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης: “Είναι λάθος να πιστεύει κανείς ότι στη Σοβιετική Ενωση έγινα χορευτής. Η Δύση με έκανε χορευτή και μου έδωσε την ευκαιρία να πολλαπλασιάσω αυτό που είχα μέσα μου. Εκεί δεν θα γινόμουν ποτέ τίποτα. Λέτε ότι έφυγα από τη Σοβιετική Ενωση γιατί στη Δύση υπάρχει το περίφημο σταρ σίστεμ. Απεναντίας, το σταρ σίστεμ για τους χορευτές το ανακάλυψε πρώτη η Ρωσία, με την Ουλάνοβα και την Πάβλοβα. Στη Ρωσία δεν θα μπορούσα να χορέψω ό,τι ήθελα. Θα ήταν αδύνατο να κάνω μπαλέτο επάνω σε μια γραμμή που να μη συμφωνεί με το πολιτικό κατεστημένο. Αυτήν τη στιγμή υπάρχει αδιέξοδο για έναν καλλιτέχνη. Μόνο στη Δύση μπορεί να αναφωνήσει κανείς: Ζήτω η ελευθερία στην έκφραση!”».