Τα θεατρικά του Θάνου Μικρούτσικου

Την Πέμπτη 30 Νοεμβρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών - Αίθουσα «Αλεξάνδρα Τριάντη» θα έχουμε μια συναυλία-αφιέρωμα στον Θάνο Μικρούτσικο με ειδικό κόνσεπτ: θα είναι αποκλειστικά με μουσικές και τραγούδια του από το θέατρο. Ο Θάνος «αγαπούσε βαθιά το θέατρο και έντυσε με τη μουσική του πολλές ιστορικές θεατρικές παραστάσεις, από αρχαίο δράμα ώς μιούζικαλ, καμπαρέ, επιθεωρήσεις και θέατρο για παιδιά, υπηρετώντας πάντα την αρχή του ότι στο θέατρο “είναι αδιάρρηκτη η σχέση μουσικής και παράστασης”».

Τραγούδια από θεατρικές παραστάσεις είναι η «Ελένη», το «Αννα μην κλαις», η «Μπαλάντα του ξεσηκωμού», το «Επέστρεφε», το «Μηδέν» και άλλα πολλά. Στο Μέγαρο θα τραγουδήσουν οι Ρίτα Αντωνοπούλου, Φοίβος Δεληβοριάς, Χρήστος Θηβαίος και Κώστας Θωμαΐδης, ενώ συμμετέχει και η Ρένια Λουιζίδου.

Στις «Νησίδες» σήμερα δημοσιεύουμε τρία κείμενα του ίδιου του Θάνου Μικρούτσικου για τη μουσική που έγραψε σε τρεις γνωστές θεατρικές παραστάσεις. Είναι τα ατόφια κείμενα που υπήρχαν τότε στα προγράμματα των παραστάσεων.

«Βίκτωρ-Βικτώρια» Θέατρο Αλίκη, 1983

Οταν πριν από περίπου δύο χρόνια η Williams Morris Agency μου πρότεινε να γράψω μουσική για το «Alexanders», μιούζικαλ προορισμένο ν’ ανέβει στο Μπρόντγουεϊ, βρέθηκα -πρέπει να τ’ ομολογήσω- σε μεγάλο δίλημμα. Κι αυτό γιατί, αν και δεν πίστευα πλέον σε διαχωρισμούς του τύπου «σοβαρά μουσική» και «ελαφρά μουσική», δεν μπορούσα πρακτικά να ξεπεράσω το γεγονός ότι το μιούζικαλ είναι κατ’ εξοχήν εμπορικό θεατρικό είδος business εκατομμυρίων δολαρίων στις ΗΠΑ –και αυτό μου δημιουργούσε ψυχολογικές αναστολές.

Μελέτησα τότε -θυμάμαι Γενάρης του ’81- όλη τη δουλειά του Kurt Weill στην Αμερική. Τότε που ο περίφημος αυτός συνθέτης έκανε μεγάλες επιτυχίες γράφοντας μουσική σε μιούζικαλ στη δεκαετία του ’40 στη Νέα Υόρκη. Και η έκπληξή μου ήταν τεράστια. Επρόκειτο για σοβαρότατη μουσική, πολύ πιο σοβαρή από πολλές ανιαρές συμφωνίες συγχρόνων «σοβαρών μουσουργών», που ταυτόχρονα είχε μια αμεσότητα που άγγιζε ακόμα και ένα απληροφόρητο κοινό.

Τα τελευταία μου ταμπού έπεσαν κι έκλεισα τη συμφωνία.

Ετσι όταν η Αλίκη μού πρότεινε να γράψω τη μουσική για το «Βίκτωρ-Βικτώρια» δέχτηκα χωρίς ενδοιασμούς και με μεγάλο κέφι και διάθεση. Και είμαι πολύ χαρούμενος που συμμετέχω σ’ αυτή την παραγωγή για πολλούς λόγους.

Πρώτα πρώτα πρόκειται για πρωτότυπο μιούζικαλ, το πρώτο στην Ελλάδα, αν δεν κάνω λάθος. Τουλάχιστον ό,τι ανέβηκε τα τελευταία χρόνια εδώ ήταν μεταφορά κάποιας επιτυχίας του Λονδίνου ή της Νέας Υόρκης. Εδώ ξεκινήσαμε ουσιαστικά από το μηδέν.

Επειτα το γεγονός ότι οι ανάγκες του έργου με ώθησαν να γράψω κομμάτια σε διαφορετικούς μουσικούς χώρους (δηλαδή από τραγούδι που σφυρίζεται μέχρι τζαζ-ροκ που χορογραφείται και από τραγούδια εποχής του ’30 μέχρι Trio που συναντά κανείς σε opera-comique), αυτό με διασκεδάζει και ταυτόχρονα μου επιβεβαιώνει στην πράξη τις απόψεις μου για τη μείξη πολλών στοιχείων σε ένα έργο. Κάτι δηλαδή που κάνω και στην εξωθεατρική μου μουσική και που στην εποχή μας αρχίζει και γίνεται η κυρίαρχη τάση της μουσικής πρωτοπορίας στην Ευρώπη. Τέλος, γιατί υπήρχαν ευρωπαϊκές προδιαγραφές στην παραγωγή, κάτι πολύ σπάνιο στη χώρα μας, και όλοι μας δουλέψαμε με πολύ κέφι και πείσμα.

Τι άλλο λοιπόν θέλει ένας μουσικός που δουλεύει στο θέατρο;

Να ευχαριστήσει όλους τους συνεργάτες και να ευχηθεί σ’ εσάς καλή διασκέδαση.

«Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων» Μικρό Θέατρο, 1973

Η θεατρική μουσική είναι μουσική «υπό περιορισμόν». Αναγκαία καθορίζεται σ’ ένα μεγάλο ποσοστό της από το κείμενο και τη σκηνοθετική αντίληψη. Φτιαγμένη για να εξυπηρετεί το έργο, αναγκασμένη να παίρνει κάθε στιγμή υπόψη πολλούς παράγοντες και να δίνει λύση, είναι δουλειά μαζί δύσκολη κι ενδιαφέρουσα. Συναφές πρόβλημα: Ο συνθέτης ανάλογα με τις απαιτήσεις του έργου είναι αναγκασμένος να κινείται σε ποικίλους μουσικούς χώρους. Εδώ πρόκειται για ένα «μη ενιαίο» ύφος που όχι μόνο συγχωρείται αλλά συχνά επιβάλλεται στον συνθέτη. Είναι κι αυτό ένα από τα ιδιαίτερα προβλήματα της θεατρικής μουσικής.

Στη σκηνή του μενουέτου όπως και στο τραγούδι της Ειρήνης η μουσική πρέπει να κινηθεί σε δύο επίπεδα: να απεικονίσει τον εξωτερικό τρόπο με τον οποίο σερβίρονται οι αποφάσεις (το μενουέτο πρέπει να θυμίζει μενουέτο παλιού στιλ και το τραγούδι της Ειρήνης να «μοιάζει» με τραγούδι της ειρήνης) και ταυτόχρονα να συντελέσει στην αποκάλυψη του ρόλου των προσώπων (έτσι το μενουέτο γράφτηκε για τρία όργανα που δεν δένουν αρμονικά μεταξύ τους και ο τόνος της υπερβολής γίνεται φανερός και στα δύο κομμάτια, τόσο από τη χρήση φωνής όσο και των οργάνων).

Ο χορός της πλατείας Ελευθερίας είναι ελεγχόμενος αυτοσχεδιασμός και συνεπώς η παρτιτούρα του θα μπορούσε να είναι γραφική. Λόγω «τεχνικών δυσκολιών» γράφτηκε σε παραδοσιακή γραφή από μένα σαν μια από τις δυνατές λύσεις του προβλήματος.

«Μιζερέρε», Εθνικό Θέατρο 2001

Στη Γερμανία του Μεσοπολέμου, κυρίως μεταξύ 1924 και 1933, αναπτύχθηκε το είδος του μουσικού θεάτρου που έγινε γνωστό ως «γερμανικό καμπαρέ». Σε μικρούς χώρους στο Βερολίνο αλλά και σε φεστιβάλ, όπως το περίφημο Φεστιβάλ του Μπάντεν Μπάντεν (καλλιτεχνικός διευθυντής Πάουλ Χίντεμιτ), άφθονες παραστάσεις, από τη μορφή απλών τραγουδιών, θεατρικών παραστάσεων έως και τη μορφή της όπερας, δημιούργησαν μια φόρμα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, που έδωσε σημαντικά έργα. Εκεί, μεταξύ άλλων, αναδείχτηκαν προσωπικότητες όπως ο Μπρεχτ, ο Αϊσλερ, ο Βάιλ, ο Ντέσαου, αλλά και τραγουδιστές όπως ο Μπους, η Λότε Λένια, η Ρόζα Βαλέτι, ο Κουρτ Γκέρον και άλλοι.

Μετά την αποτυχημένη εξέγερση των εργατών και τη δολοφονία της Ρόζας Λούξεμπουργκ στη Γερμανία, η άνοδος της σοσιαλδημοκρατίας δεν έλυσε τα προβλήματα που υπήρχαν στη γερμανική κοινωνία. Απεναντίας, η διαφθορά των πολιτικών, ο πλουτισμός των λίγων δημιούργησαν μια αποπνικτική ατμόσφαιρα, μια παρακμή οριακή, στοιχεία κατάλληλα για ν’ αρχίσει να εκκολάπτεται το φίδι του φασισμού. Και επειδή στην Τέχνη η φόρμα είναι κοινωνική εμπειρία, αποκρυσταλλωμένη, αυτήν ακριβώς την παρακμή, καθώς και τον τρόμο για όσα θα προκαλέσει, ήρθε να καταδείξει μουσικά και θεατρικά το είδος που ονομάστηκε «γερμανικό καμπαρέ». Σε τελείως διαφορετική κατεύθυνση αναπτύχθηκε το γαλλικό cabaret, που κινήθηκε στον χώρο της ελαφράς διασκέδασης των Γάλλων αστών, του επιδερμικού χιούμορ, της ζαρτιέρας και του καν καν.

Αντιθέτως, οι Γερμανοί καλλιτέχνες πήγαιναν σε βάθος. Με προσχηματικές, τις περισσότερες φορές, ιστορίες και με έντονη χρήση της φόρμας του εξπρεσιονισμού -παράδοση που στη Γερμανία είχε να επιδείξει αριστουργήματα στο θέατρο, στη ζωγραφική, στη μουσική- και με τη μέθοδο της μεγέθυνσης, έβγαζαν στην επιφάνεια την μπόχα, τη διαφθορά, την παρακμή και τον τρόμο του ναζισμού που ερχόταν.

Και όσο κι αν οι τερατώδεις τραβεστί φώναζαν ειρωνικά: «Δεν μας εμπνέουν τα γραπτά του Μαρξ, αλλά η σαρξ», η γερμανική κοινωνία βούλωνε τ’ αυτιά της και οι διάφοροι Κρουπ προετοίμαζαν και πέτυχαν την άνοδο του Χίτλερ.

Θα μπορούσε ν’ αναρωτηθεί κανείς: Προς τι ένα γερμανικό καμπαρέ σήμερα, ύστερα από περίπου 70 χρόνια; Η απάντηση είναι εύκολη. Χωρίς ν’ αναζητά κανείς ευθείες αναλογίες, είναι φανερό ότι βρισκόμαστε στην αρχή μιας νέας βαρβαρότητας. Και δυστυχώς όχι μόνο σε μία χώρα. Το χρήμα είναι πάλι ο Θεός, που οδηγεί τα πάντα και εμπνέει τους πάντες, ορίζει το μοντέλο του νέου ανθρώπου και τα οράματά του. Η διαφθορά παρούσα και συνεχής. Ο πόλεμος, σε όλες τους τις μορφές, σε Ευρώπη, Αφρική και Ασία. Και πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτά, έμμεσα ή άμεσα.

Ο Πασχίδης ξέρει καλά την εποχή του ’30 και μίλησε καίρια με όλα τα σύμβολα και τους κώδικες εκείνης της φόρμας. Και με διευκόλυνε να γράψω μια μουσική που βεβαίως δεν μιμείται τη μουσική του Βάιλ ή του Αϊσλερ -γιατί κάτι τέτοιο δεν θα είχε για μένα σημασία- αλλά τη λαμβάνει υπόψη της σε ό,τι αφορά κάποιες «ορμονικές συμπεριφορές» της εποχής. Αισθάνομαι ότι έκανα μια δημιουργική δουλειά, και σ’ αυτό με βοήθησαν καθοριστικά με την αγάπη τους και το ταλέντο τους ο Τσιάνος και ο Ευαγγελινός, τους οποίους από καρδιάς ευχαριστώ.

Ενα μεγάλο μπράβο στη Μελίνα Παιονίδου, που δίδαξε υποδειγματικά νεότερους αλλά και έμπειρους ηθοποιούς, οι οποίοι είτε ως σολίστ, είτε ως Χορός, αποδίδουν εξαιρετικά τα τραγούδια μου. Από αυτή την άποψη, είναι από τις ωραιότερες συνεργασίες που είχα στο θέατρο. Μένει βεβαίως να κριθούμε από το κοινό και τους ειδικούς.