«Δεν χρειαζόμαστε ακόμη μία κατασκευή για τους Ρομά»

Οι γενικεύσεις και οι στερεοτυπικές αντιλήψεις, οι κατασκευές, διαπερνούν κάθε εθνική, εθνοτική, θρησκευτική, γλωσσοπολιτισμική ή άλλη διακριτή ομάδα. Προφανώς δηλαδή δεν σχετίζονται μόνο με τους Ρομά. Ακόμη και αν θεωρήσουμε ότι οι αντιλήψεις αυτές εδράζονται και αντικατοπτρίζουν μέρος της πραγματικότητας, που δεν είναι πάντα έτσι, σε κάθε περίπτωση γενικεύουν και αποδίδουν χαρακτηριστικά και συμπεριφορές στο σύνολο ενός πληθυσμού χωρίς να λαμβάνουν υπόψη στοιχειώδεις διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό των εθνικών, εθνοτικών και άλλων ομάδων στις οποίες αναφέρονται.

Ετσι, ομάδες που ετεροπροσδιορίζονται από τους άλλους ως Γύφτοι βρίσκονται εγκαταστημένοι, και όχι «νομάδες», σε πόλεις και χωριά εδώ και πολλούς αιώνες, αρκετοί ως αγρότες, ενώ στην ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία κάποιες ομάδες θα ενταχθούν στη μισθωτή εργασία και μάλιστα θα αποτελέσουν τμήμα του νεοσυγκροτηθέντος «βιομηχανικού προλεταριάτου» στις βαλκανικές πόλεις. Πολλές θα αποτσιγγανοποιηθούν ή βρίσκονται ακόμη σε μια διαδικασία αποτσιγγανοποίησης. Αλλες ομάδες θα συνεχίσουν τις μετακινήσεις τους, και μερικές και ένα μοντέλο βιοπορισμού που συμπεριλάμβανε τη μικροκλοπή και την εξαπάτηση. Βέβαια, τόσο η μετακίνηση όσο και αυτά τα μοντέλα βιοπορισμού δεν ήταν άγνωστα, και στην Ελλάδα, και σε πολλές άλλες ομάδες μη Γύφτων.

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι στην Ελλάδα απέναντι στη διαδεδομένη άποψη που βλέπει στους Ρομά σαν σύνολο με αυξημένη παραβατικότητα και ανθρώπους που «δεν αλλάζουν με τίποτα», αντιτείνεται μία άλλη κατασκευή που προσπαθεί να αντιστρέψει την εικόνα. Ιστορικά ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970, συνήθως από πρόσωπα που σχετίζονταν με την Αριστερά. Προσδόθηκαν στους Ρομά ιδιαίτερα και θετικά χαρακτηριστικά, όχι της ρομαντικής τσιγγανολογίας, αλλά σε μερικές περιπτώσεις με δάνεια στοιχεία από αυτήν. Σε άλλες περιπτώσεις η τσιγγανικότητα των περιθωριοποιημένων ομάδων ταυτίστηκε με την «ταξική θέση» παραβλέποντας για παράδειγμα ότι άλλες ομάδες του ελληνικού πληθυσμού με παρόμοια κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά ανέπτυσσαν άλλες στρατηγικές εξόδου από την εξαθλίωση και κοινωνικής ανέλιξης. Εμβληματικό πεδίο αυτού του «καθήκοντος αποκατάστασης» ήταν η «συνεισφορά» στη μουσική, με πρωτοποριακό το βιβλίο του Τάκη Γιαννακόπουλου «Οι Γύφτοι και το δημοτικό μας τραγούδι». Συνολικά πρόκειται για μια προσπάθεια ένταξης των Ρομά στο ελληνικό εθνικό φαντασιακό και το πεδίο όπου θα μπορούσαν να ενταχθούν σχετίζεται με τον λαϊκό πολιτισμό.

Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, και δικαίως, ότι και προοδευτικό είναι αυτό και δεν διαφέρει κατ’ ουσίαν σε τίποτα από ό,τι γίνεται για άλλες ομάδες: χωρίς τους Πελοποννήσιους ή τους Αρβανίτες δεν θα υπήρχε η Επανάσταση, οι Πόντιοι είναι το ηρωικότερο κομμάτι του έθνους, οι Σμυρνιοί και κατ’ επέκταση οι Μικρασιάτες φέραν τα φώτα στους άξεστους Ελληνες και ούτω καθεξής. Από την άλλη, όμως, η κατασκευή αυτή, και πάλι ανεξαρτήτως της όποιας βασιμότητας, δεν είναι παρά μία ακόμη εθνική κατασκευή. Εξ αυτού του λόγου αποδέχεται, αν πάρουμε τη μουσική, ότι υπάρχει, για παράδειγμα, μία εν πολλοίς ενιαία «δημοτική μουσική», η οποία ως ελληνική είναι διακριτή από τις άλλες «εθνικές μουσικές».

Πάνω σε αυτές τις κατασκευές τα τελευταία περίπου είκοσι χρόνια εισήχθη στην Ελλάδα και μια νέα αφήγηση που ξεκίνησε από ακτιβιστές, Ρομά και μη Ρομά, και υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Αυτή η αφήγηση έχει τα χαρακτηριστικά μιας ιδιότυπης εθνογένεσης, και εν πολλοίς τα χαρακτηριστικά των άλλων εθνογενέσεων: κατασκευή ενός ενιαίου ιστορικού παρελθόντος, ένδοξες πτυχές της ιστορίας, «συνεισφορά» ειδικά στον πολιτισμό, θυματοποίηση, ιδίως μέσω της μαζικής εξόντωσης πάρα πολλών Ρομά από τους ναζί. Αυτό που διαφαίνεται τα τελευταία χρόνια είναι η αποδοχή αυτών των αφηγήσεων στην Ελλάδα, τόσο από κάποιες ελίτ των Ρομά όσο ακόμη και από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Οι πρώτες με πολλή προσοχή, καθώς υπάρχει ο φόβος της μη αποδοχής τους στο ελληνικό έθνος ακόμη και σήμερα. Οπως όμως συμβαίνει και με άλλες ομάδες με χαρακτηριστικά ετερότητας, η δημιουργία τέτοιων αφηγήσεων είναι απαραίτητη για την υποδοχή τους σε μία εθνική γενεαλογία.

Σήμερα, λοιπόν, θα βρούμε κείμενα, αφηγήσεις ή και «μαρτυρίες» για τη μεγάλη συνεισφορά των Γύφτων στην Εθνική Αντίσταση ή στο πόσο υπέφεραν ή και πόσοι εκτελέστηκαν από τις δυνάμεις κατοχής. Ενάντια στη γνώση που έχουμε ότι δεν υπήρξε κάποια ιδιαίτερη συμμετοχή Γύφτων (και εδώ δεν εννοώ τις μετακινούμενες ομάδες) στην Αντίσταση, ενάντια στο γεγονός ότι η Ελλάδα δεν γνώρισε ούτε τις μαζικές συλλήψεις και εκτελέσεις, ούτε τη μεταφορά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κάποιων Ρομά. Θα μου πείτε, πού είναι τo κακό σε όλα αυτά τα καινούργια; Ζούμε σε μια χώρα όπου η δημόσια ιστορία εξακολουθεί να βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από την ακαδημαϊκή, που η επική πρόσληψη της ιστορίας κυριαρχεί μαζί με την υπερπαραγωγή και υπερκατανάλωση ηρώων και μαρτύρων, που χωρίς το ένδοξο παρελθόν νιώθουμε ανασφαλείς. Το να προσθέσουμε ένα ακόμη τέτοιο μοντέλο, αντί να αρχίσουμε να βλέπουμε κριτικά τα ήδη υπάρχοντα, συνιστά οπισθοδρόμηση για το πώς αντιλαμβανόμαστε την εθνική μας κοινότητα.

* Επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου, όπου διδάσκει «Ιστορία των Μειονοτήτων στα Βαλκάνια,19ος-20ός αιώνας» και ενταγμένο σε αυτό και το μάθημα «Οι Ρομά στην Ελλάδα και στην Ευρώπη: ιστορία και πολιτικές τον 19ο-20ό αιώνα»