Μια παράσταση-αντίδοτο στον «τελευταίο αποδεκτό ρατσισμό στην Ευρώπη»

Θα μπορούσε να είναι και ένα ρεπορτάζ για τους ανθρώπους που επειδή ανήκουν σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα αντιμετωπίζονται ως «ζωές ανάξιες να βιωθούν», σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του ναζιστικού καθεστώτος. Στην Ελλάδα του 21ου αιώνα; Ας θυμηθούμε πολύ πρόσφατα περιστατικά κι ας αναρωτηθούμε... Τη νεκρή από σφαίρες «μπαλαμού» 13χρονη Γιαννούλα Καραχάλιου στην Αμφισσα. Τις «αδέσποτες» σφαίρες που έκοψαν το νήμα της ζωής ενός 11χρονου μαθητή το 2019 στις Αχαρνές-Μενίδι και μόλις τον περασμένο μήνα ενός 8χρονου στο Ζεφύρι. Την 8χρονη Ολγα στο Κερατσίνι, που εγκλωβίστηκε από μια πόρτα εργοστασίου και πέθανε αβοήθητη το 2021. Τους νεκρούς από πυρά αστυνομικών, κατόπιν καταδίωξης, του 18χρονου Νίκου Σαμπάνη πριν από δυο χρόνια και του 16χρονου Κώστα Φραγκούλη πέρσι. Οι δυο τελευταίες δολοφονίες σόκαραν ακόμα περισσότερο τους σκηνοθέτες και δραματουργούς Ανέστη Αζά και Πρόδρομο Τσινικόρη, πυροδοτώντας την πολύμηνη έρευνά τους που τους έφερε στους συνοικισμούς-καταυλισμούς Ρομά σε Ζεφύρι, Ασπρόπυργο, Θεσσαλονίκη, Λάρισα και Σέρρες.

Ο καρπός της δουλειάς τους, η παράσταση «Romaland» στη «Στέγη», είναι ένα ταξίδι στους ανθρώπους και τις ιστορίες τους, μια απεικόνιση της σύγχρονης ιστορίας, μέσα από τα μάτια των Ρομά αυτή τη φορά, καθώς το έργο, μεταξύ μυθοπλασίας και θεάτρου ντοκιμαντέρ, χωρίς στερεότυπα και ρομαντικές ψευδαισθήσεις, τους δίνει τον λόγο. Στην κυριολεξία. Και οι πέντε πρωταγωνιστές, δύο άντρες και τρεις γυναίκες, είναι Ρομά και εκτός από έναν δεν είναι επαγγελματίες ηθοποιοί. Κι από την ηλικιωμένη, που δεν πήγε σχολείο και δεν έμαθε να διαβάζει, μέχρι τον Αβραάμ, βοηθό σκηνοθέτη, βασικό αφηγητή και σπουδαστή στο Εθνικό, συνυπάρχουν και συνεργάζονται για το καλό της παράστασης.

«Στην πραγματικότητα όταν λέμε “Ρομά”, αναφερόμαστε σε έναν χώρο με πολύ διαφορετικές κοινότητες και ομάδες ανθρώπων – δεν είναι όλοι ένα πράγμα. Είναι πολύ διαφορετικές οι συνθήκες για όσους ζούνε στην αστική Αγία Βαρβάρα, διαφορετικές στο Ζεφύρι, όπου τα πράγματα είναι λίγο πιο άγρια, μέχρι να φτάσουμε σε κάτι καταυλισμούς όπως στον Ασπρόπυργο, όπου τα πράγματα είναι άθλια», μας λένε οι δημιουργοί που, με πρωτογενές υλικό από 50 συνεντεύξεις, δόμησαν τον αφηγηματικό πυρήνα του έργου. Για εμάς μένει να αναρωτηθούμε, όπως ξεδιπλώνονται οι πραγματικές τους ιστορίες, τι γνωρίζουμε για τους Ρομά. Ανέμελοι, νομάδες, θύματα κοινωνικών κατασκευών/αποκλεισμών, επικίνδυνοι ή παραβατικοί; Τι απ’ όλα είναι και πάνω απ’ όλα, σε τούτη τη χώρα, «Roma lives matter»;

Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης, που μας μιλούν για όλα τα παραπάνω και όσα ακολουθούν, είναι επιφυλακτικοί. «Δεν σημαίνει ότι γίναμε ειδικοί επειδή ασχοληθήκαμε μερικούς μήνες με το θέμα», μας ξεκαθαρίζουν και ταυτόχρονα ανατρέπουν πολλές διαδεδομένες εσφαλμένες εντυπώσεις και ανάμεσά τους πρώτα πρώτα τούτη: «Δεν θέλουν να ζουν έτσι».

● Τι είναι αυτό που σας έκανε εντύπωση;

Π.Τ.: «Είναι οι ερωτήσεις του τύπου “Πώς βγάζετε άκρη;” που μας κάνουν σχετικά με την παράσταση “μπαλαμοί”, άτομα που δεν το περιμέναμε να έχουν προκαταλήψεις. Μπορεί και να μην έχουν συναντήσει ποτέ τους έναν Ρομά... Εννοείται πως έχουμε μια κανονική συνεργασία. Επίσης, μου έκανε εντύπωση ότι δεν μπορεί να διανοηθεί κανείς τις συνθήκες σε έναν καταυλισμό αν δεν έχει πάει. Είναι τρομακτικό ότι 20΄ από το κέντρο της Αθήνας βρίσκεις ανθρώπους που ζουν έξω, χωρίς πρόσβαση σε ρεύμα, νερό, τουαλέτες, τις στοιχειώδεις υπηρεσίες του δήμου. Συναντήσαμε ανθρώπους που προσπαθούν να βρουν δουλειά, αλλά μόλις δηλώσουν ότι είναι Ρομά δεν τους παίρνουν. Είναι εγκλωβισμένοι σε έναν φαύλο κύκλο και αυτό το αφήγημα δεν το βλέπεις πουθενά. Θα πρέπει να γίνει ένα έγκλημα για να ασχοληθεί κάποιος με την καθημερινότητα ανθρώπων που έχουμε φροντίσει να μη ζούνε δίπλα μας».

Α.Α.: «Ξεκινήσαμε την έρευνα από τον Δενδροπόταμο, που είναι η μεγαλύτερη συνοικία Τσιγγάνων στην Ελλάδα, ένα γκέτο, και δεν ήθελε κανένα ταξί να μας πάει... Θέλει όμως και προσοχή, να μην κάνουμε “poverty porn”: μπορεί οι συνθήκες στις οποίες ζουν να είναι πολύ άγριες αλλά οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν είναι. Το αντίθετο, είναι πολύ φιλικοί και έγιναν πολύ φιλόξενοι όταν κατάλαβαν τι πάμε να κάνουμε. Διαπιστώσαμε ότι αν προσφέρεις σωστές συνθήκες στους ανθρώπους, οι άνθρωποι ανταποκρίνονται».

● Υπάρχει κάποια κανονικότητα στη ζωή τους, υπό αυτές τις συνθήκες, λόγου χάρη πάνε σχολείο τα παιδιά;

Α.Α.: «Υπάρχουν ειδικοί να μιλήσουν για το θέμα της σχολικής διαρροής. Οι νεότερες γενιές έχουν αναγνωρίσει την αξία της εκπαίδευσης και στέλνουν τα παιδιά σχολείο, τα πράγματα σιγά σιγά αλλάζουν. Σε μεγάλο βαθμό, όμως, έχει να κάνει και με τις συνθήκες στις οποίες μεγαλώνουν τα παιδιά. Δηλαδή αν δεν υπάρχει νερό να κάνει ένα παιδί μπάνιο και πάει στο σχολείο, θα του πούνε ότι βρομάει, θα έχει μια αρνητική εμπειρία και θα ξεκινήσει ένας φαύλος κύκλος. Παρατηρώντας πού βρίσκονται οι καταυλισμοί, όπου είναι άγριες οι συνθήκες, διαπιστώνεις και ένα καθεστώς περιβαλλοντικού ρατσισμού: βρίσκονται όπου βλέπεις μολυσμένο ρέμα ή πυλώνες υψηλής τάσης, εκτός πόλης, ώστε να μην εκδιωχθούν εύκολα. Κάτι που έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία τους: δέκα χρόνια μικρότερο μέσο όρο ζωής, επιβαρυμένη υγεία, πολλές φορές δεν έχουν καν πρόσβαση στις δομές υγείας, σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκαμε από την έρευνά μας στην οποία μας βοήθησε πολύ το αρχείο του Γιώργου Τσιτιρίδη».

Στην πραγματικότητα όταν λέμε “Ρομά”, αναφερόμαστε σε έναν χώρο με πολύ διαφορετικές κοινότητες και ομάδες ανθρώπων – δεν είναι όλοι ένα πράγμα

● Κατέπεσαν δικά σας στερεότυπα;

Α.Α.: «Πάμε να δουλέψουμε με διάθεση να γνωρίσουμε τους ανθρώπους και τι συμβαίνει, χωρίς στερεότυπα – είμαστε ανοιχτοί. Ενα από τα μεγαλύτερα στερεότυπα που έχουμε εμείς είναι ότι αυτοί οι άνθρωποι θέλουν να ζουν έτσι. Ε, λοιπόν, δεν θέλουν. Οι συνθήκες της ζωής τους είναι αποτέλεσμα πολύ μεγάλης φτώχειας, γιατί ας μην ξεχνάμε ότι στη βάση του ο ρατσισμός είναι ταξικό πρόβλημα – το πρόβλημα είναι η φτώχεια. Δεν αντέχουν οικονομικά να νοικιάσουν κάπου αλλού ένα διαμέρισμα, ούτε νοικιάζουν εύκολα ένα σπίτι σε μια οικογένεια Τσιγγάνων. Φοβούνται».

● Τι μάθατε από την έρευνά σας;

Α.Α.: «Παρά την παρουσία αιώνων στην Ευρώπη και ειδικά στον ελλαδικό χώρο ήδη από τα χρόνια του Βυζαντίου, μέχρι την πτώση της δικτατορίας, η πλειοψηφία τους ζούσε σε καθεστώς ανιθαγένειας – πολιτογραφήθηκαν μόλις το 1979. Οχι όλοι, γιατί υπάρχουν για παράδειγμα κοινότητες, όπως στις Σέρρες, που είχαν το καθεστώς του Ελληνα πολίτη. Οταν ένας πληθυσμός, παρά το γεγονός ότι ζει εδώ αιώνες, δεν έχει δικαιώματα, αναπτύσσει άλλους μηχανισμούς άμυνας και επιβίωσης απέναντι στην κυρίαρχη ομάδα, κάτι που δύσκολα αλλάζει μέσα σε 30-40 χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, βλέπεις ότι, με τη βοήθεια του ίντερνετ, το TikTok το δουλεύουν περισσότερο απ’ όλους οι Ρομά, που σημαίνει ότι τα πράγματα και ο τρόπος που θέλουν να ζήσουν αλλάζει πλέον γρήγορα».

Π.Τ.: «Επίσης δεν υπάρχει μια επίσημη καταγραφή τους στην Ιστορία μας, αν και ζουν αιώνες εδώ. Δηλαδή πώς συνέβαλαν στην ελληνική ιστορία, πώς συμμετείχαν στην Αντίσταση. Υπάρχει ένα γλυπτό μνημείο στη Χαμοστέρνας που αναφέρεται στον αντιστασιακό αγώνα των Ρομά στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Επειδή δεν ήταν Ελληνες πολίτες, αποκλείστηκαν από την επίσημη ιστορία της χώρας και από κοινωνικές λειτουργίες όπως η δημοκρατία, από δικαιώματα, οπότε αισθάνονταν ότι παραμένουν ξένοι. Μία ακόμη αποσιώπηση είναι σε ό,τι αφορά το δικό τους Ολοκαύτωμα, το “Ποράιμος” όπως λέγεται στη γλώσσα τους, ο αφανισμός: σχεδόν μισό εκατομμύριο Ρομά εξολόθρευσαν οι ναζί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο».

● Πόσο σας προβλημάτισε το γεγονός ότι τα θύματα της κρατικής καταστολής θυματοποιήθηκαν επιπλέον, λες και πλήρωσαν την ταύτιση ενός ολόκληρου πληθυσμού με την παραβατικότητα, λες και τους άξιζε ό,τι συνέβη για ένα αυτοκίνητο ή 20 ευρώ;

Π.Τ.: «Προφανώς υπάρχει παραβατικότητα που σχετίζεται με τις συνθήκες υπό τις οποίες ζουν και επειδή δεν είναι η δική μας καθημερινότητα, δεν μπορούμε να το δούμε αυτό. Αντί να αναρωτιόμαστε για την πραγματικότητα, αυτό που κάνουμε σε όλες αυτές τις πλατφόρμες είναι να σχολιάζουμε την πραγματικότητα... Η ερώτηση στις δολοφονίες, του Σαμπάνη, του Φραγκούλη, της μικρής Ολγας, της Γιαννούλας, που πυροβολήθηκε επειδή κάποιος δεν ήθελε τους Ρομά στη γειτονιά του, είναι αν αυτά θα συνέβαιναν αν τα θύματα δεν ήταν Ρομά. Αν ο Ανέστης έφευγε από το βενζινάδικο χωρίς να έχει πληρώσει 20 ευρώ, θα τον κυνηγούσαν 20 αστυνομικοί για να τον σκοτώσουν; Η απάντηση είναι “όχι”. Προφανώς από τη στιγμή που η απάντηση είναι “όχι”, υποβόσκει ρατσισμός και είναι ρατσιστικό το κίνητρο».

Α.Α.: «Μαθαίνεις ότι το “my story is your story”. Είναι επαναλαμβανόμενα τα περιστατικά αυθαιρεσίας όσο κάναμε την έρευνα. Και είναι κάτι που και οι ίδιοι, η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων δεν την επιθυμεί. Δεν θέλει να φοβάται ότι στον επόμενο πυροβολισμό θα την φάει ένα παιδάκι. Η γενίκευση επίσης είναι μεγάλο πρόβλημα, πρέπει να βλέπουμε τα πράγματα ανά περίσταση και περιστατικό...».

● Σαν να υπάρχει ένα μοτίβο στην αντιμετώπισή τους ως ντε φάκτο υπεύθυνων ακόμη και ως θυμάτων;

Α.Α: « Είναι ο τελευταίος αποδεκτός ρατσισμός στην Ευρώπη νομίζω, κανένας δεν αισθάνεται ντροπή να λέει τέτοια πράγματα δημόσια».

Π.Τ.: «Τους Ρομά δεν θα βγει κανείς να τους υπερασπιστεί, είναι κάπως αφημένοι στην τύχη τους. Τους Παλαιστίνιους, τους πρόσφυγες, όλο και κάποιος θα βρεθεί να τους υπερασπιστεί. Κι όταν δεν υπάρχει κάποιος να σε υπερασπιστεί και υπάρχει μόνο ένα μονόπλευρο αφήγημα, εσύ με αυτό μεγαλώνεις, αυτό υιοθετείς και πορεύεσαι. Το να είσαι Ρομά είναι στίγμα, γι’ αυτό και πολλοί άνθρωποι που έχουν αυτή την καταγωγή το κρύβουν...».

● Τι μας δείχνει η παράστασή σας;

Π.Τ.: «Ενα μωσαϊκό ιστοριών. Οι πρωταγωνιστές προέρχονται από διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας, ανήκουν σε διαφορετικές φυλές Ρομά, διαφοροποιούνται ανάλογα με το πού και πώς ζουν, από την Ξάνθη μέχρι τις παρυφές της Αθήνας, τα επαγγέλματα, όλα έχουν κάποια επίδραση. Εχουμε την περίπτωση μιας νέας η οποία στην εφηβεία της ανακάλυψε πως είναι υιοθετημένη και πως οι πραγματικοί γονείς της είναι Ρομά και ξεκίνησε ένα ταξίδι αναζήτησης ταυτότητας...».

● Εχετε καταλήξει κάπου μέσα από την έρευνά σας;

Π.Τ.: «Αυτό που δεν μπορείς να κάνεις είναι γενικεύσεις. Οι Ρομά δεν είναι ένα... Μπορεί αρχικά να είναι καχύποπτοι απέναντι στους μπαλαμούς επειδή και ιστορικά έχουν δεχθεί πολλούς διωγμούς, όμως από τη στιγμή που θα δουν ότι οι προθέσεις είναι καλές, μας έχουν πει τη φράση ότι “ο Ρομά ανοίγει σαν τριαντάφυλλο” και αυτό ισχύει».

Α.Α.: «Αυτό που κατάλαβα είναι ότι δεν είμαστε και τόσο διαφορετικοί τελικά. Αυτές οι κοινότητες ζούνε όπως ζούσαν οι γιαγιάδες και οι παππούδες μας πριν από 60-70 χρόνια. Κι εμείς έχουμε στις οικογένειές μας προγόνους που δεν τελείωσαν το σχολείο, που παντρεύτηκαν χωρίς τη θέλησή τους και ίσως κάποιες κοινότητες, λόγω των αποκλεισμών που βίωναν, δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν με τις ίδιες ταχύτητες την αστικοποίηση που συντελούνταν. Στην επαρχία παλιότερα ζούσαν πολύ πιο κοντά στους Τσιγγάνους, όταν υπήρχαν τα παραδοσιακά επαγγέλματα, ήταν τεχνίτες ή δούλευαν εργάτες στα χωράφια ή ήταν έμποροι που γύριζαν στα χωριά και κάλυπταν ανάγκες. Αλλά κάποια στιγμή, με την αστικοποίηση και το πόσο σημαντική έγινε η σημασία της εκπαίδευσης, επειδή καταλάβαμε ότι έτσι μπορείς να βγάλεις πιο πολλά χρήματα, εκείνοι μείνανε πίσω, γεγονός για το οποίο δεν φταίνε μόνο αυτοί αλλά και η κυρίαρχη ομάδα. Εχω την αίσθηση όμως ότι τα πράγματα αλλάζουν...»

—

♦ «Romaland, ήταν και δεν ήταν»
Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, Τετάρτη έως Κυριακή στις 8.30, μέχρι τις 26/11.
Ερευνα, κείμενο, σκηνοθεσία: Ανέστης Αζάς, Πρόδρομος Τσινικόρης.
Σκηνικά & Κοστούμια: Διδώ Γκόγκου.
Μουσική & ηχητικός σχεδιασμός: Παναγιώτης Μανουηλίδης.
Μουσικός επί σκηνής: Γιώργος Δούσος.
Βίντεο: Oliwia Twardowska.
Eπιστημονικός σύμβουλος: Γιώργος Τσιτιρίδης.
Παίζουν: Γιώργος Βιλανάκης, Θεοδοσία Γεωργοπούλου, Αβραάμ Γκουτζελούδης, Αγγελική Ευαγγελοπούλου, Μέλπω Σαΐνη

♦ Οι παραστάσεις στις 22, 23 και 24 Νοεμβρίου θα παρουσιαστούν σε συνθήκες καθολικής προσβασιμότητας, σε συνεργασία με τον πολιτιστικό οργανισμό liminal. Θα συμπεριλαμβάνουν διερμηνεία στην ελληνική νοηματική γλώσσα και υπερτιτλισμό για κωφά και βαρήκοα άτομα, καθώς και ακουστική περιγραφή για άτομα με οπτική βλάβη.