Η γνώση είναι το καλύτερο δώρο για τα Χριστούγεννα

Επιλέξαμε για το τέλος του έτους επτά πολύ αξιόλογα επιστημονικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα: 

Kim Sterelny,  «Ντώκινς κατά Γκουλντ, Η επιβίωση του προσαρμοστικότερου»

μτφρ. Ιουλία Πεντάζου, επμ. Παναγιώτης Πάντος

εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 216

Η θεωρία της εξέλιξης μέσω φυσικής επιλογής είναι αναμφίβολα μια από τις πιο καλά επιβεβαιωμένες επιστημονικές εξηγήσεις της πορείας της ζωής. Ωστόσο, ήδη από την εποχή που διατυπώθηκε από τον Κάρολο Δαρβίνο, η θεωρία αυτή δέχτηκε πλήθος ερμηνειών σχετικά με τους χρόνους και τους τρόπους (μηχανισμούς) της εξελικτικής διαδικασίας.

Τυπικό παράδειγμα αυτής της μακροχρόνιας επιστημονικής διένεξης είναι η σφοδρή διαμάχη ανάμεσα στον γονιδιοκεντριστή ηθολόγο Ρίτσαρντ Ντώκινς και στον ολιστή παλαιοντολόγο Στίβεν Τζέι Γκουλντ.

Το βιβλίο περιγράφει τα επιστημονικά και πολιτισμικά αίτια της διένεξης ανάμεσα σε αυτούς τους δύο επιφανείς και πολυγραφότατους εξελικτικούς βιολόγους, οι οποίοι επί τριάντα χρόνια -μέχρι τον πρόωρο θάνατο του Γκουλντ το 2002- δεν έπαψαν να συγκρούονται αφενός για το «πώς» ή με ποια ταχύτητα συντελούνται οι μεγάλες εξελικτικές αλλαγές, και αφετέρου για τις κοινωνικές-πολιτισμικές συνέπειες που έχει η υιοθέτηση του καθενός από τα δύο εξελικτικά μοντέλα.

Στις σελίδες αυτού του βιβλίου, ο φιλόσοφος της επιστήμης Κιμ Στέρελνι επιχειρεί να ανασυγκροτήσει τόσο τα επιστημονικά όσο και τα βαθύτερα φιλοσοφικά-πολιτισμικά αίτια της διαμάχης ανάμεσα στους δύο πρωταγωνιστές της σύγχρονης εξελικτικής. Ομως, παρότι αναπαράγει με αρκετή ακρίβεια τα επιχειρήματά τους, δεν καταφέρνει να παραμείνει αντικειμενικός ή, έστω, ουδέτερος ώς το τέλος, αφού επιδεικνύει μια μάλλον μεροληπτική στάση υπέρ του Ντώκινς. Αυτό είναι ίσως και το μοναδικό μειονέκτημα αυτού του πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου.

Θανάσης Ντινόπουλος, «Νευροαισθητική Ή γιατί οι άντρες προτιμούν τις ξανθές»

εκδ. «Παρισιάνου», σελ. 239

Ο καθιερωμένος διαχωρισμός των «καλών» τεχνών από τις «κακές» επιστήμες φαίνεται σήμερα ολότελα αυθαίρετος και καταχρηστικός. Το διαζύγιο των «θετικών» επιστημών από τις λεγόμενες «καλές» τέχνες όχι μόνο δεν θεωρείται πλέον απαραίτητο και οριστικό, αλλά είναι και εμφανώς καταστροφικό, αφού περιορίζει ασφυκτικά και φτωχαίνει την επιστημονική σκέψη ενώ παράλληλα εξαϋλώνει κάθε καλλιτεχνική δημιουργία, καθιστώντας την μια εντελώς τυχαία υποκειμενική δραστηριότητα.

Αραγε η προσφυγή σε μια «άυλη ψυχή» θα μπορούσε να μας διαφωτίσει σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία της αισθητικής απόλαυσης, δηλαδή της ιδιαίτερης εμπειρίας που δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Δυστυχώς όχι. Και αυτό για έναν απλούστατο λόγο: η ασώματη ψυχή δεν μπορεί να αντιληφθεί τίποτα -πόσω δε μάλλον να εννοήσει ή να απολαύσει!- χωρίς τα εγκεφαλικά κέντρα για την επεξεργασία των πληροφοριών που φτάνουν σε αυτά από τα αισθητήρια όργανα του σώματός μας.

Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται εξάλλου τα τελευταία χρόνια και από τις έρευνες της Νευροαισθητικής. Πρόκειται για έναν νεόκοπο, αλλά εξαιρετικά παραγωγικό, διεπιστημονικό κλάδο που επιχειρεί να κατανοήσει ποιοι ακριβώς εγκεφαλικοί μηχανισμοί εμπλέκονται στην παραγωγή και την απόλαυση της τέχνης, καθώς και πώς η ίδια η εμπειρία της τέχνης, δηλαδή η αισθητική εμπειρία, τροποποιεί τις ανθρώπινες εγκεφαλικές δομές.

Το πώς ακριβώς η Νευροαισθητική περιγράφει αυτό που συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν κοιτάζουμε ή όταν δημιουργούμε ένα έργο τέχνης είναι και το αντικείμενο αυτού του πρόσφατου βιβλίου του Θανάση Ντινόπουλου, καθηγητή Ανατομικής και Ιστολογίας στο ΑΠΘ.

Πρόκειται για ένα καλογραμμένο και ενδιαφέρον βιβλίο που καταφέρνει να ανατρέψει τη βαθιά ριζωμένη πολιτιστική προκατάληψη ότι η επιστημονική ανάλυση της τέχνης καταστρέφει τη µαγεία των έργων τέχνης και την απόλαυση που αυτά μας προκαλούν.

Santiago Ramόn y Cajal, «Δοκίμια Ψυχολογίας» 

μτφρ. και επμ: Λάζαρος Τριάρχου

εκδ. «Εκκρεμές», σελ. 168

Μια ακόμη θεματική συλλογή από αξιόλογα κείμενα του μεγάλου Ισπανού ανατόμου Σαντιάγο Ραμόν υ Καχάλ (Santiago Ramón y Cajal) κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Εκκρεμές», χάρη στις ακάματες μεταφραστικές προσπάθειες του Λάζαρου Τριάρχου, καθηγητή νευροεπιστημών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

Πρόκειται για δέκα ενδιαφέροντα δοκίμια στα οποία ο πατέρας της σύγχρονης νευροεπιστήμης εκθέτει τις εντυπωσιακά πρωτοποριακές -για την εποχή που γράφτηκαν- απόψεις του σχετικά με τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Την οποία αντιλαμβανόταν όχι ως προϊόν θεϊκής δημιουργίας ή κοινωνικής κατασκευής αλλά ως το απολύτως νόμιμο αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρωτότυπη επιστημονική-αισθητική προσέγγιση του «Δον Κιχώτη» του Θερβάντες, καθώς και η νευροανατομική διερεύνηση των ονείρων και των ανθρώπινων αισθημάτων.

Η ιστορική και επιστημολογική σημασία αυτών των κειμένων για τον σημερινό αναγνώστη είναι ότι επιβεβαιώνουν επαρκώς ότι ο Καχάλ, όπως εξάλλου και κάθε πραγματικά ιδιοφυής επιστήμονας, δεν είναι αδιάφορος για τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις και τις ευρύτερες κοινωνικές και παιδαγωγικές συνέπειες των ερευνών του!

Πράγματι, αυτό το απάνθισμα από σημαντικά -και άψογα μεταφρασμένα- δοκίμια του ιδιοφυούς «ιππότη της επιστήμης», όπως αποκαλούσαν τον Καχάλ οι μαθητές του, αποτελεί το αναγκαίο πνευματικό συμπλήρωμα της προηγούμενης συλλογής «Σκέψεις παιδαγωγικής», που κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες από τις ίδιες εκδόσεις.

Ευτύχης Μπιτσάκης, «Χώρος και Χρόνος, Η συνεχιζόμενη αναζήτηση»

εκδ. «Αγρα», σελ. 315

Αν υπάρχει μία φιλοσοφική και επιστημονική έννοια που διαστρεβλώνει και, ταυτόχρονα, κινητοποιεί κάθε έλλογη και γνωστικά ρεαλιστική προσπάθειά μας να διερευνήσουμε τη δομή και τη λειτουργία του φυσικού κόσμου, αυτή είναι η έννοια του «Απείρου».

Το τελευταίο βιβλίο «Χώρος και Χρόνος» του πολυγραφότατου Ευτύχη Μπιτσάκη μάς αποκαλύπτει ότι η έννοια του απείρου κατάφερε, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, να συσκοτίσει και να αποφυσικοποιήσει τις αντιλήψεις μας για τον χώρο και τον χρόνο, τις θεμελιώδεις δηλαδή κατηγορίες για την κατανόηση της Φύσης. Πώς όμως έγινε αυτό;

Η απάντηση του συγγραφέα θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: τόσο η φυσική όσο και η μεταφυσική κατάφεραν, από κοινού, να μυστικοποιήσουν τις έννοιες του χώρου και του χρόνου, θεωρώντας τες ως απόλυτες και υπεριστορικές οντότητες και όχι ως ιστορικά καθορισμένες και εξελισσόμενες μορφές ύπαρξης της ύλης.

Σε μια εποχή γενικευμένης οικονομικής, πολιτικής και συνεπώς πνευματικής κατάρρευσης, μια εποχή υποβάθμισης και αποσιώπησης των μεγάλων ερωτημάτων, ο Ευτύχης -ή μήπως, ο Ευτυχής- Μπιτσάκης επιμένει να «σκαλίζει» και να μας υπενθυμίζει τις ασυνέπειες και τα κενά στη γνώση αυτών των ζητημάτων.

Αλλοτε ως κακεντρεχής φιλοσοφικός «δαίμων» και άλλοτε ως πνευματικός «βομβιστής» προσπαθεί με τα κείμενά του να μας αφυπνίσει από τον βαθύ και ιδιαιτέρως βολικό μεταφυσικό ύπνο μας.

Paul Parsons, «3-λεπτα Αϊνστάιν, Γνωρίστε τη ζωή και το έργο του μέσα από 60 τρίλεπτα κείμενα»

μτφρ. Μιχάλης Μικέδης

εκδ. «Κλειδάριθμος», σελ. 160

Πρότυπο της σύγχρονης αντισυμβατικής επιστημονικής ιδιοφυΐας, ο Αλμπερτ Αϊνστάιν δεν υπήρξε μόνο ο μεγάλος πρωταγωνιστής της Φυσικής του εικοστού αιώνα αλλά και ένας πολιτικά ενεργός διανοούμενος που σε όλη του τη ζωή υπερασπίσθηκε με πάθος τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Μέχρι σήμερα έχουν γραφτεί αμέτρητα βιβλία για τις αϊνσταϊνικές φυσικές θεωρίες αλλά και πολυάριθμες βιογραφίες που διαφωτίζουν τις πιο ιδιωτικές πτυχές της ζωής του. Βασιζόμενος σε αυτό το πλούσιο υλικό ο Πολ Πάρσονς, φυσικός ο ίδιος και συγγραφέας πολυάριθμων εκλαϊκευτικών επιστημονικών κειμένων, αποφάσισε να μας προσφέρει μια συνοπτική αλλά ουσιαστική σύνοψη όσων γνωρίζουμε για τη ζωή και το μεγαλοφυές έργο του επινοητή της θεωρίας της σχετικότητας. Πράγματι, η πρωτοτυπία αυτού του βιβλίου είναι ότι καταφέρνει σε τρία μόνο κεφάλαια να μας προσφέρει μια περιεκτικότατη και αξιόπιστη περιγραφή των πιο ουσιαστικών στοιχείων αναφορικά με τη ζωή, το επιστημονικό έργο και την επιρροή που άσκησε στη σύγχρονη σκέψη (και όχι μόνο στην επιστήμη!) η γοητευτική προσωπικότητα του Αϊνστάιν.

Οπως επισημαίνει ο διάσημος αστρονόμος Τζον Γκρίμπιν στον εγκωμιαστικό πρόλογο που έγραψε για το βιβλίο: «Κανένας, από όσο γνωρίζω, δεν έχει καταφέρει να αφηγηθεί την ιστορία του Αϊνστάιν τόσο συνοπτικά και με τόσο μεγάλη ακρίβεια (ή, μάλλον, με τόσο μεγάλη ακρίβεια και ταυτοχρόνως τόσο συνοπτικά)».

Brian Richardson, «Τυπογραφία, συγγραφείς και αναγνώστες στην Ιταλία της Αναγέννησης»

μτφρ. Ειρήνη Παπαδάκη, επιστ. εποπτεία Σ. Κακλαμάνης

εκδ. «ΜΙΕΤ», σελ. 509

Ποιες αλλαγές επέφερε η επινόηση της τυπογραφίας όχι μόνο στη μαζική εκδοτική παραγωγή βιβλίων αλλά και στις σχέσεις ανάμεσα στους συγγραφείς και τους αναγνώστες εντύπου λόγου; Ποιες συνέπειες είχε, κατά την Αναγέννηση, η μετάβαση από τον χειρόγραφο στον έντυπο λόγο και πώς αυτή η επαναστατική τεχνολογία συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός νέου ευρύτερου αναγνωστικού κοινού;

Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που διερευνά σε βάθος το βιβλίο του Μπράιαν Ρίτσαρντσον το οποίο, αν και δημοσιεύτηκε στην Αγγλία το 1999, σχεδόν αμέσως αναγνωρίστηκε ως «κλασικό». Μολονότι έχουν γραφτεί πολλά βιβλία και αναρίθμητες μελέτες για την επινόηση της τυπογραφίας και τις συνέπειες που είχε η διάδοσή της στην αναγεννησιακή Ευρώπη, η ιστορική μελέτη του Ρίτσαρντσον ήλθε να καλύψει ένα σημαντικό ιστοριογραφικό κενό.

Αυτό το γνωστικό κενό ο συγγραφέας κατάφερε να το καλύψει με την ιστορική πληρότητα και κυρίως με την ολιστική προσέγγιση που υιοθέτησε κατά την ισορροπημένη ανάλυση όλων των συνεπειών -τεχνολογικών, κοινωνικών και πολιτισμικών- που είχε η διάδοση της τυπογραφίας, αρχικά στην αναγεννησιακή Ιταλία και από εκεί στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Μολονότι επινοήθηκε από τον Γερμανό χρυσοχόο Ιωάννη Γουτεμβέργιο, η νέα τεχνολογία του έντυπου λόγου δεν μπορούσε να αναπτυχθεί στην «αναλφάβητη» Γερμανία, αντίθετα ρίζωσε και τελειοποιήθηκε ως νέου τύπου βιοτεχνία στην πολύ πιο ελεύθερη και «εγγράμματη» αναγεννησιακή Ιταλία με τη βοήθεια, μάλιστα, εκκλησιαστικών παραγόντων.

Στις σελίδες αυτού του βιβλίου περιγράφεται το πέρασμα από το χειρόγραφο στο έντυπο κείμενο ως μια εξέλιξη που είχε βαθύτατα επαναστατικές συνέπειες για τη διάδοση και την ελευθερία των ιδεών: πολύ σύντομα το βιβλίο θα αποδειχτεί μοναδικό εργαλείο για την κοινοποίηση των πιο ανατρεπτικών ιδεών.

Πέρα από το αμιγώς ιστορικό ενδιαφέρον της η ανάγνωση αυτού του γοητευτικού βιβλίου έχει στις μέρες μας και μια επιπρόσθετη σημασία. Το βιβλίο διατήρησε την ίδια λίγο-πολύ έντυπη μορφή του για πάνω από πέντε αιώνες. Σήμερα, ωστόσο, τείνει να μεταλλαχθεί σε «ψηφιακό βιβλίο» (e-book). Και οι αλλαγές που συνεπάγεται αυτή η εξαΰλωση, δηλαδή η ψηφιοποίηση του παραδοσιακού έντυπου κειμένου, είναι ήδη ορατές και θυμίζουν εντονότατα τις δραματικές κοινωνικές-πολιτισμικές αλλαγές που επέφερε η διάδοση της τυπογραφίας κατά την Αναγέννηση.

Jared Diamond, «Ο κόσμος μέχρι χθες - Τι μπορούμε να μάθουμε από τις παραδοσιακές κοινωνίες;»

μτφρ. Βίκυ Παπαδοπούλου και Νίκος Ηλιάδης, επμ. Αλέκος Μάμαλης

εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 584

Ο Τζάρεντ Ντάιαμοντ θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους εθνογράφους, γεωγράφους και βιοανθρωπολόγους. Εγινε διάσημος διεθνώς χάρη στα πολύ επιτυχημένα βιβλία του «Οπλα, μικρόβια και ατσάλι» και «Κατάρρευση», που κυκλοφορούν και στα ελληνικά από τις εκδ. «Κάτοπτρο». Στα βιβλία αυτά εξετάζει λεπτομερώς τα βιολογικά, κοινωνικά-ιστορικά και γεωγραφικά αίτια που συνέβαλαν στην επιτυχία ή την ταχύτατη παρακμή των μεγάλων ανθρώπινων κοινωνιών.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε, άριστα μεταφρασμένο, και το τελευταίο συγγραφικό του πόνημα, «Ο κόσμος του χθες». Ενα συγκλονιστικό βιβλίο για τα πολύτιμα διδάγματα που θα έπρεπε να αντλήσουν οι σύγχρονες «ανεπτυγμένες» κοινωνίες από τη βιο-ανθρωπολογική μελέτη των «υπανάπτυκτων» παραδοσιακών κοινωνιών.

Αντίθετα από ό,τι έκανε στα προηγούμενα βιβλία του, σε αυτό το πολυαναμενόμενο βιβλίο του ο Ντάιαμοντ δεν εστιάζει στο παρελθόν αλλά στο παρόν και στο μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών.

Βασιζόμενος στις πολυετείς επιτόπιες έρευνές του στη Νέα Γουινέα καθώς και στις μελέτες άλλων εθνογράφων σε όλο τον πλανήτη, οδηγήθηκε σταδιακά στην επαναξιολόγηση της σημασίας αυτών των υποτίθεται «πρωτόγονων» κοινωνιών, και άρα στη σχετικοποίηση και την κριτική πολλών αξιών και συμπεριφορών που επικράτησαν πρόσφατα στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες.

Ο σύγχρονος άνθρωπος στη Δύση, υποστηρίζει ο συγγραφέας, εξακολουθεί να ζει με ένα σώμα και ένα μυαλό που εξελίχθηκαν για να του εξασφαλίζουν την προσαρμογή σε «παραδοσιακές» και επί χιλιετίες δοκιμασμένες συνθήκες ζωής και όχι βέβαια στις αφύσικες και απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούν στις δυτικές κοινωνίες!

Από τα αεροπορικά ταξίδια μέχρι τα κινητά τηλέφωνα και τους υπολογιστές, από τη μαζική εργασία και την επιβεβλημένη εγγραμματοσύνη μέχρι την παχυσαρκία, οι περισσότεροι από εμάς θεωρούν ως προφανή πρόοδο αυτές τις κοινωνικές-τεχνολογικές εξελίξεις. Λησμονώντας ότι, επί πολλές χιλιετίες, η ανθρωπότητα κατάφερνε να επιβιώνει σε αρμονία με τη φύση χωρίς να γνωρίζει τίποτα από όλα αυτά.

Το βιβλίο αυτό αντιπαραβάλλει τις παραδοσιακές κοινωνίες με τις σύγχρονες, τις περιγράφει με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια χωρίς να τις εξιδανικεύει. Και ίσως γι’ αυτό μόλις κυκλοφόρησε προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις, τόσο από την πλευρά των ιδεοληπτικών νοσταλγών των παραδοσιακών κοινωνιών όσο και από την πλευρά των τεχνολογικά εξαρτημένων οπαδών της «προόδου για την πρόοδο».