Η τεχνητή νοημοσύνη των εγκεφάλων πυριτίου

Τον προηγούμενο μήνα, στις 15-04-24, ανακοινώθηκαν διεθνώς τα συμπεράσματα του «AI Index Report», της ετήσιας έκθεσης για τις προόδους, τις νέες εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης τον προηγούμενο χρόνο, καθώς και τις αντιδράσεις των κοινωνιών σε αυτές. Πρόκειται για το αξιόπιστο ντοκουμέντο των συστηματικών ερευνών που πραγματοποιούνται στο κορυφαίο διεθνώς Ινστιτούτο Τ.Ν. του αμερικανικού Πανεπιστημίου Στάνφορντ (Stanford Institute for Human-Centered Artificial Intelligence).

Από αυτή την ετήσια έκθεση προκύπτει ότι, κατά το τελευταίο έτος, κάποια προγράμματα Τ.Ν. ξεπέρασαν ορισμένες τυπικά ανθρώπινες ικανότητες, π.χ. στην ταξινόμηση εικόνων, στην οπτική σκέψη, στην κατανόηση του λόγου και στη μετάφραση της γλώσσας. Οι πρόοδοι σε αυτές τις εφαρμογές Τ.Ν. έγιναν εφικτές χάρη στα πρόσφατα, πολυδύναμα υπολογιστικά μοντέλα, όπως το πρόγραμμα «Gemini» της πολυεθνικής Google και το πρωτοποριακό «GPT-4» της OpenAI.

Ενα άλλο πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι το ποσοστό των ανθρώπων που θεωρούν ότι η Τ.Ν. θα επηρεάσει σημαντικά τη ζωή τους τα επόμενα τρία με τέσσερα χρόνια αυξήθηκε στο 66% από το 60% που είχε καταγραφεί στην προηγούμενη ετήσια έκθεση του Στάνφορντ.

Επίσης η φετινή έκθεση αποκάλυψε ότι η πλειονότητα της κοινής γνώμης είναι ιδιαίτερα ανήσυχη και αγχωμένη για τις οικονομικές-κοινωνικές επιπτώσεις των εφαρμογών της Τ.Ν. στον τομέα της εργασίας: Μόνο το 37% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η Τ.Ν. μπορεί να βελτιώσει τις εργασιακές συνθήκες, το 34% την οικονομία και το 32% την αγορά εργασίας. Και όλα αυτά μολονότι κάθε χρόνο το κόστος των ερευνών και των επενδύσεων στις έρευνες νέων μοντέλων Τ.Ν. αυξάνεται παγκοσμίως. Απόδειξη των κοσμοϊστορικών κοινωνικών αλλαγών που έχει ήδη επιφέρει η τεχνολογική επανάσταση των νοημόνων υπολογιστικών μηχανών.

Η τεχνολογική μετουσίωση των νοητικών λειτουργιών

Η γέννηση κάθε νέου επιστημονικού ή τεχνολογικού πεδίου έρευνας υπήρξε ανέκαθεν ένα αποφασιστικής σημασίας ιστορικό γεγονός, μια ριζική τομή σε σχέση με το παρελθόν: κλείνει οριστικά με μια σειρά από εννοιολογικές και μεθοδολογικές επιλογές του παρελθόντος ενώ, ταυτόχρονα, ανοίγει άγνωστες δυνατότητες στην ανθρώπινη σκέψη και πρακτική. Και η Τεχνητή Νοημοσύνη αναδύθηκε ως ένα μεγαλόπνοο και πολύ φιλόδοξο πρόγραμμα ενοποίησης των πιο διαφορετικών και απομονωμένων κατά το παρελθόν γνωστικών κλάδων –υπολογιστική τεχνολογία, γλωσσολογία, γνωσιακή ψυχολογία, νευροεπιστήμη, ακόμη και ανθρωπολογία– με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση της ανθρώπινης νοημοσύνηςγια τη δημιουργία ευφυών μηχανών.

Οπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο (βλ. «Μηχανές του Νου», 25-05-24), η θεμελιώδης επιστημονική αρχή της Τ.Ν. υποστηρίζει ότι η φύση όλων των νοητικών φαινομένων είναι υπολογιστική: όλα τα νοητικά φαινόμενα είναι τελικά υπολογιστικά φαινόμενα και ο ίδιος ο ανθρώπινος νους δεν είναι παρά η πολύπλοκη υπολογιστική λειτουργία της εγκεφαλικής μας μηχανής.

Πριν διαδοθούν ευρέως οι ψηφιακοί υπολογιστές, τα ΜΜΕ τούς βάπτισαν εσφαλμένα «ηλεκτρονικούς εγκεφάλους», και η αναλογία ή μεταφορά του νου ως υπολογιστικής μηχανής έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης των νοητικών φαινομένων. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι ο ανθρώπινος βιολογικός εγκέφαλος είναι ή, έστω, ότι λειτουργεί σαν ηλεκτρονικός υπολογιστής. Πολύ συχνά χρησιμοποιούμε τον ίδιο όρο για να περιγράψουμε εντελώς διαφορετικά πράγματα και η μεταφορά του «εγκεφάλου» για να περιγράφουμε τους ψηφιακούς υπολογιστές είναι εντελώς παραπλανητική.

66% των ανθρώπων θεωρεί, σύμφωνα με τη φετινή έκθεση του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, ότι η Τ.Ν. θα επηρεάσει σημαντικά τη ζωή τους τα επόμενα τρία με τέσσερα χρόνια, ενώ μόνο 37% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η Τ.Ν. μπορεί να βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας των ανθρώπων. 

Πράγματι, η δομή και η λειτουργική οργάνωση των σημερινών ηλεκτρονικών υπολογιστών δεν έχουν τίποτα κοινό με τον ανθρώπινο εγκέφαλο: οι δομικές μονάδες που συγκροτούν τους σύγχρονους ψηφιακούς υπολογιστές βασίζονται σε ημιαγωγούς πυριτίου (τσιπάκια) και όχι σε βιολογικά κύτταρα (νευρώνες) και στις περίπλοκες μεταξύ τους συνάψεις, ενώ οι νοητικές λειτουργίες που εκτελούν –με εκπληκτική ταχύτητα– είναι προδιαγεγραμμένοι αλγόριθμοι και όχι τα προϊόντα της εξελικτικής αυτοοργάνωσης, όπως συμβαίνει στους βιολογικούς εγκεφάλους. Επιπλέον, μέχρι στιγμής, η όποια «νοημοσύνη» επιδεικνύουν οι «εγκέφαλοι πυριτίου» είναι εισαγόμενη, εισάγεται δηλαδή από τους προγραμματιστές τους.

Οι μέχρι σήμερα, διαψεύσεις του ονείρου της Τ.Ν. για τη δημιουργία μιας καθολικής και όχι μόνο εξειδικευμένης υπολογιστικής νοημοσύνης, ικανής να προσομοιώνει όλες τις ανθρώπινες νοητικές λειτουργίες, σχετίζονται αφενός με τα εγγενή και, μέχρι τώρα, ανυπέρβλητα μαθηματικά όρια της υπολογιστικής επιστήμης (π.χ. το απαγορευτικό θεώρημα της μη πληρότητας του Γκέντελ) και αφετέρου με την τεχνολογική μεροληψία του κυριάρχου υπολογιστικού παραδείγματος της Τ.Ν., που παραλείπει ή υποτιμά τις πραγματικές εγκεφαλικές προϋποθέσεις της ανθρώπινης νοημοσύνης.

Πρόκειται δηλαδή για το ερευνητικό πρόγραμμα της τεχνολογικής μετουσίωσης των νοητικών φαινομένων, για μια ριζική αλλαγή τόσο της ουσίας τους όσο και της φυσικής υπόστασης των νοητικών φορέων. Ετσι, στο πλαίσιο της τρέχουσας 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, οι εντυπωσιακές εξελίξεις και οι εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης και της Ρομποτικής τείνουν να γίνουν κοινωνικά ανεξέλεγκτες, γεγονός που δημιουργεί δικαιολογημένες τεχνοφοβικές αντιδράσεις.

Συμβιώνοντας με τις υπερνοήμονες μηχανές

«Η Τεχνητή Νοημοσύνη ίσως να είναι η πιο σημαντική κατάκτηση του ανθρώπου. Κρίμα που μπορεί να αποδειχτεί και η τελευταία!» όπως δήλωσε ο διάσημος φυσικός και κοσμολόγος Στίβεν Χόκινγκ (Stephen Hawking) σε συνέντευξη που έδωσε στο BBC το 2015. Γιατί όμως η πλήρης ανάπτυξη των δυνατοτήτων και των εφαρμογών της Τ.Ν. απειλεί να οδηγήσει στην εξάλειψη του ανθρώπινου είδους; Επειδή, όπως διατείνεται ο Χόκινγκ: «Τα ανθρώπινα όντα, περιορισμένα από τους υπερβολικά αργούς ρυθμούς της βιολογικής τους εξέλιξης, δεν θα καταφέρουν να ανταγωνιστούν τις νοήμονες μηχανές».

Εντελώς απρόσμενα, τις ίδιες ακριβώς ανησυχίες με τον φυσικό Χόκινγκ διατύπωσαν, πολύ πιο πρόσφατα, και δύο αναμφισβήτητοι πρωταγωνιστές της σύγχρονης πληροφορικής τεχνολογίας: τόσο ο Ιλον Μασκ (Elon Musk), ο πάμπλουτος ιδρυτής των πρωτοποριακών εταιρειών εφαρμοσμένης υπολογιστικής «SpaceX», «Tesla Motors» και «OpenAI», όσο και ο Μπιλ Γκέιτς (Bill Gates), ιδρυτής και πρόεδρος της «Microsoft», της ισχυρότερης εταιρείας λογισμικού στον κόσμο, υποστηρίζουν ότι η πλήρης υλοποίηση του προγράμματος της Τ.Ν. αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη απειλή για το μέλλον της ανθρωπότητας. Και κατ’ επανάληψη έχουν δηλώσει ότι, σήμερα, υπάρχει επιτακτική ανάγκη μιας πλανητικής και διεθνώς συντονισμένης προσπάθειας ελέγχου από τις κυβερνήσεις των πρόσφατων ερευνών και εφαρμογών της Τ.Ν.

Αυτές οι ανησυχητικές προειδοποιήσεις βασίζονται σε ένα εύλογο και καλά τεκμηριωμένο επιχείρημα, την ορατή πλέον προοπτική η ελεύθερη ανάπτυξη και η μαζική εφαρμογή του προγράμματος της Τ.Ν., να οδηγήσει τελικά σε υπερνοήμονες υπολογιστικές μηχανές, που θα είναι ικανές να «εξελίσσονται» ταχύτατα και χωρίς τους φυσικούς βιολογικούς περιορισμούς των σχεδιαστών τους (γήρανση, θνητότητα, σωματικές ασθένειες κ.ά.). Επομένως, είναι μάλλον εύλογο –και πολύ ανθρώπινο!– το να φοβάται κανείς ότι αργά ή γρήγορα οι πανίσχυρες ευφυείς μηχανές θα κυριαρχήσουν στον πλανήτη, εξαλείφοντας τους αδύναμους δημιουργούς τους. Είναι όμως υποχρεωτικό να έρθουν έτσι τα πράγματα;

Ωστόσο, αυτές οι τεχνοφοβικές και οι πιο ακραίες λουδιστικές αντιδράσεις απέναντι σε κάθε τεχνολογική επανάσταση –και η Τ.Ν. αποτελεί ασφαλώς μια μεγάλη τεχνολογική και γνωσιακή επανάσταση– είναι αναμενόμενες, προβλέψιμες, αν και όχι πάντα δικαιολογημένες. Γιατί, άραγε, μια πολύ ανώτερη και εκ φύσεως διαφορετική υπολογιστική νοημοσύνη, όπως αυτή που ενδέχεται να αποκτήσουν στο μέλλον κάποιες μηχανές, θα πρέπει υποχρεωτικά να λειτουργεί με έναν τυπικά ανθρώπινο τρόπο; Γιατί δεν θα μπορούσαμε να προγραμματίσουμε τις μελλοντικές υπερνοήμονες μηχανές, ώστε να επιδεικνύουν μια υψηλότερη από εμάς ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη ή και αγάπη για το νοητικά περιορισμένο ανθρώπινο είδος;

Η αντίρρηση σε αυτό το πολύ αισιόδοξο τεχνολογικά σενάριο είναι ότι στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού ανταγωνισμού, οι υπερνοήμονες μηχανές θα προγραμματιστούν για να λειτουργούν ως περίπλοκα ανταγωνιστικά συστήματα και άρα δεν θα μπορούμε να ελέγξουμε ή να προδιαγράψουμε την εξέλιξή τους!

Και δεν είναι λίγοι οι ειδικοί σε αυτό τον τομέα έρευνας που υποστηρίζουν ότι θα ήταν μάλλον αφελές το να πιστεύουμε ότι μπορούμε προκαταβολικά να σχεδιάσουμε την εξέλιξη της νοημοσύνης των αυριανών νοημόνων μηχανών. Εξάλλου, και η πολύπλοκη ανθρώπινη νοημοσύνη δεν «σχεδιάστηκε» από κανέναν! Αντίθετα, εξελίχθηκε αυθόρμητα και παράλληλα με τον εγκέφαλό μας, τη μόνη πραγματική βιολογική μηχανή που είναι σε θέση να παράγει τις μοναδικές νοητικές μας ικανότητες.

Επιπλέον, όσον αφορά τους υποθετικούς και πραγματικούς κινδύνους που εγκυμονούν οι εφαρμογές της Τ.Ν., οφείλουμε να έχουμε κατά νου ότι η επιστημονική έρευνα δεν προχωρά μόνο διαλύοντας τις προκαταλήψεις του παρελθόντος ή φωτίζοντας τα σκοτάδια της προσωρινής άγνοιάς μας. Σκοτάδια μπορούν κάλλιστα να δημιουργήσουν και οι εφαρμογές της επιστημονικής γνώσης, όταν η επιστημονική έρευνα δεν καταφέρνει να απαλλαγεί από τις ιδεοληψίες και τα κοντόφθαλμα συμφέροντα της κοινωνίας μέσα στην οποία αναπτύσσεται. Ομως, για αυτά θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.