Γιατί είναι απαραίτητος ο εμβολιασμός των ευπαθών ομάδων

Ανατρέχοντας στη ρήση του Ιπποκράτη «κάλλιον του θεραπεύειν το προλαμβάνειν», συνειδητοποιεί κανείς ότι τα εμβόλια αποτελούν ίσως τη σημαντικότερη εφεύρεση της ιατρικής. Αποτελούν το μέσο ενεργητικής ανοσοποίησης απέναντι σε ιούς και βακτήρια. Ο εμβολιασμός προστατεύει το άτομο παρέχοντάς του ανοσία, αλλά και όταν εμβολιαστεί ικανό μέρος του πληθυσμού, η προστασία απέναντι στη νόσο λειτουργεί και σε επίπεδο κοινότητας.

Τα συστατικά που περιέχουν τα εμβόλια διεγείρουν την άμυνα του οργανισμού ώστε να παραχθούν κύτταρα μνήμης που σε ενδεχόμενη μελλοντική συνάντηση με τον ιό ή μικρόβιο θα παραγάγουν ικανή αμυντική αντίδραση και θα τον εμποδίσουν να προσβάλει τον άνθρωπο. Κατά περίπτωση προλαμβάνουν, μειώνουν τη σοβαρότητα συμπτωμάτων και ίσως εξαλείφουν ασθένειες σε επίπεδο κοινότητας.

Ο εμβολιασμός προστατεύει το άτομο παρέχοντάς του ανοσία αλλά και όταν εμβολιαστεί ικανό μέρος του πληθυσμού, η προστασία απέναντι στη νόσο λειτουργεί και σε επίπεδο κοινότητας. Παρέχει δηλαδή την ανοσία αγέλης. Σε περίπτωση επιδημίας, αν υπάρχει ικανή εμβολιαστική κάλυψη, η ανοσία αγέλης λειτουργεί σαν ασπίδα.

Η ιδιαιτερότητα αυτή του εμβολιασμού ως ιατρικής πράξης είναι ότι εφαρμόζεται με μαζικό τρόπο σε απόλυτα υγιή άτομα με λίγες εξαιρέσεις. Οι όποιες τυχόν ανεπιθύμητες ενέργειες επιφέρουν δυσαρέσκεια και αμφισβήτηση ως προς τη χρησιμότητά του.

Γνωρίζοντας την αξία του εμβολιασμού όλα τα κράτη έχουν αναθέσει στην αντίστοιχη εθνική επιτροπή εμβολιασμού τη δημιουργία κατάλληλου προγράμματος εμβολιασμού έναντι νοσημάτων συχνών ή μεταδοτικών και επικίνδυνων για τη δημόσια υγεία.

Το πρόγραμμα αυτό διαφέρει από χώρα σε χώρα ανάλογα με την επιδημιολογία των νοσημάτων. Η επιλογή των συγκεκριμένων εμβολίων εξαρτάται από την ισορροπία του κινδύνου νόσησης από την ασθένεια, την ασφάλεια του εμβολίου και την ωφέλεια για την ατομική ή δημόσια υγεία. Επίσης το πρόγραμμα αυτό τροποποιείται ανάλογα με την ηλικία του εμβολιασθέντος λόγω του διαφορετικού κινδύνου νόσησης ανά ηλικία και της ωριμότητας του ανοσοποιητικού του συστήματος.

Στην Ελλάδα ο εμβολιασμός είναι υποχρεωτικός και απαραίτητος για την εγγραφή των παιδιών στο σχολείο.

Με την πρόοδο της τεχνολογίας των εμβολίων και την παράλληλη επιδημιολογική καταγραφή σταδιακά αυξήθηκε ο αριθμός των εμβολίων που πρέπει να ολοκληρώσει το κάθε παιδί ή και ο ενήλικας.

Κάποια από αυτά τα εμβόλια είναι επιδημιολογικά σημαντικά μόνο στη βρεφική-πρώτη παιδική ηλικία, π.χ. το εμβόλιο του αιμόφιλου influenza συστήνεται μέχρι την ηλικία των 4 ετών γιατί μέχρι αυτή την ηλικία τα βρέφη και μικρά παιδιά κινδυνεύουν από επιπλοκές του όπως σηψαιμία, επιγλωττίτιδα κ.ά.

Η ηλικία έναρξης εμβολιασμού, 2 μόλις μηνών, συμπίπτει με τον χρόνο πτώσης προστατευτικών τίτλων αντισωμάτων που χορηγήθηκαν από τη μητέρα στο έμβρυο στην εγκυμοσύνη. Τα πολυσακχαριδικά εμβόλια για να προκαλέσουν κατάλληλη ανοσιακή απάντηση χρήζουν περισσότερων δόσεων όσο μικρότερο είναι το βρέφος.

Ο λόγος που δεν περιμένουμε να μεγαλώσουν περισσότερο για να γίνουν λιγότερες δόσεις, είναι γιατί ο κίνδυνος νόσησης είναι πολύ μεγαλύτερος στις μικρότερες ηλικίες. Παλιότερα δεν υπήρχε τεχνολογία για την παρασκευή πολυσακχαριδικών εμβολίων όπως πνευμονιόκοκκου ή άλλων όπως HPV που προστέθηκαν στο εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμού και καλύπτουν νοσήματα με σημαντική νοσηρότητα και θνητότητα στον πληθυσμό.

Η απόφαση να ενταχθούν στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμού έλαβε υπόψη την ωφέλεια που θα προκύψει από την πρόληψη των νοσημάτων αυτών σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο και το κόστος της κάλυψης των εμβολίων σε οικονομικό επίπεδο.

Ενα παράδειγμα συλλογικής ωφέλειας είναι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός για το ΜΜR με δύο δόσεις σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Μόνο με τον εμβολιασμό των πολύ μικρών παιδιών αποκτά η κοινότητα τείχος προστασίας απέναντι στην ερυθρά για να προστατευτούν οι έγκυες.

Ο ασυνεπής εμβολιασμός επί 15 χρόνια των μικρών παιδιών οδήγησε στην επιδημία ερυθράς στην Ελλάδα του 1993 με 7.842 κρούσματα υποχρεωτικά δηλωθέντα και τη γέννηση 25 βρεφών με συγγενή ερυθρά (κώφωση, τύφλωση, συγγενή καρδιοπάθεια, νοητική υστέρηση, σπασμούς).

Ενα παράδειγμα οικονομικής ωφέλειας είναι το εμβόλιο για τον Rota ιό που προκαλεί γαστρεντερίτιδα.

Ο ιός αυτός προκαλεί έντονα συμπτώματα με υψηλό πυρετό, διάρροιες, εμέτους, αδυναμία σίτισης με διάρκεια 3-5 ημέρες και οδηγεί με συχνότητα 1/40 βρέφη και μικρά παιδιά <2 ετών σε νοσηλεία στο νοσοκομείο λόγω σοβαρής αφυδάτωσης. Το αντίστοιχο εμβόλιο είναι εύχρηστο, πόσιμο, με ελάχιστες παρενέργειες και προλαμβάνει τις νοσηλείες και τις αντίστοιχες χαμένες ώρες εργασίας των γονιών.

Με βάση αυτά τα στοιχεία και τη μεγάλη συχνότητα εμφάνισής του ειδικά σε παιδικούς σταθμούς, ο εμβολιασμός για τον Rota ιό είναι ωφέλιμος για την ατομική, δημόσια υγεία αλλά και με οικονομικά κριτήρια, έστω κι αν δεν πεθαίνει κανείς από γαστρεντερίτιδα πλέον.

Η αξία του υποχρεωτικού εμβολιασμού γίνεται αντιληπτή σε επίπεδο ιστορικής αναδρομής και όχι σε επίπεδο καθημερινότητας. Π.χ. αν κάποιος είναι κατά της χρήσης αντιβιοτικών λόγω πεποίθησης και κάποτε ασθενήσει από σοβαρή λοίμωξη, όπως πνευμονία, το πιθανότερο είναι ότι θα δεχτεί θεραπεία με αντιβιοτικά. Παρά τις πεποιθήσεις του, έχει καθημερινή βιωματική εμπειρία ότι τα αντιβιοτικά καταπολεμούν τις λοιμώξεις με άμεσο τρόπο. Από την άλλη, η επιδημία ευλογιάς με 200.000.000 θύματα κατά τον 20ό αιώνα (χωρίς να υπολογίζει κανείς τους επιζήσαντες με μόνιμες παραμορφώσεις) καταπολεμήθηκε χάρη στον εκτεταμένο υποχρεωτικό εμβολιασμό μόλις το 1980. Η ιστορική αυτή πληροφορία ακούγεται σαν παραμύθι από έναν θιασώτη του αντιεμβολιαστικού κινήματος που δεν έχει καμία προσωπική εμπειρία στην καθημερινότητά του από την ευλογιά. Κάποιος εύκολα πιστεύει σε μία ιατρική εφεύρεση με καθημερινά άμεσα αποτελέσματα και πολύ λιγότερο σε μία με εξίσου εντυπωσιακά αποτελέσματα, που η λειτουργία της επιτελείται σε επίπεδο κοινότητας και σε βάθος χρόνου.

Παραδοσιακά όσο εξαλείφεται μια ασθένεια σε μια κοινότητα, παράλληλα αρχίζουν να ακούγονται φωνές αμφισβήτησης κατά του εμβολιασμού που ολοένα δυναμώνουν και μπορεί να επιτύχουν τον περιορισμό του. Οταν υπάρξει ένα επακόλουθο ρήγμα στην ανοσία αγέλης και τελικά προκύψει επιδημία, όλοι αρχίζουν να εμβολιάζονται ξανά μαζικά.

Η απομάκρυνση από το βίωμα της νόσου δημιουργεί ένα εσφαλμένο αίσθημα ασφάλειας και εστιάζεται στο αρνητικό κοντινότερο βίωμα του εμβολιασμού: ο φόβος, η μεγάλη βελόνα, το επικείμενο τρύπημα, ο πόνος στο χέρι.

Τον φόβο αυτό διαδέχεται ευγνωμοσύνη για την ύπαρξη του εμβολίου σε περίπτωση που βιώσει επιπλοκές από τη νόσο στον εαυτό του ή το περιβάλλον του.

Φόβο δημιουργεί και η αίσθηση ότι ενίεται μία άγνωστη ουσία στον οργανισμό που περιέχει τόσο το αντιγόνο, δηλαδή το τμήμα αυτό που θα πυροδοτήσει την ανοσιακή απάντηση, όσο και κάποια συντηρητικά ή αντιβιοτικά.

Το αντιγόνο αποτελείται από τον ίδιο τον μικροοργανισμό, είτε νεκρό είτε ζωντανό αλλά πολύ εξασθενημένο, ή από πρωτεϊνικά του τμήματα με κοινή ιδιότητα να είναι ικανά ώστε να διεγείρουν έντονη ανοσιακή απάντηση και να ενεργοποιήσουν τα κύτταρα μνήμης.

Πολλοί βλέπουν με καχυποψία και αμφισβητούν την ασφάλεια των εμβολίων, αν και σχεδόν όλες οι μελέτες καταγράφουν με λεπτομέρεια τις παρενέργειες οι οποίες είναι ήπιες σε σχέση με το όφελος που παρέχουν.

Οι κυριότερες παρενέργειες είναι πυρετός, πόνος, ερυθρότητα στο σημείο της ένεσης, κακουχία, εξάνθημα, που αντανακλούν την επακόλουθη διέγερση του ανοσοποιητικού συστήματος.

Αυτό είναι το ζητούμενο. Εμβόλια με σοβαρές παρενέργειες αποκλείονται ήδη από τη διαδικασία παρασκευής και έγκρισής τους από μελέτες που πιστοποιούν την ποιότητά τους, και επαληθεύουν τη δράση τους σε ζωικά μοντέλα αλλά και σε ανθρώπους.

Υπάρχουν κατά καιρούς δημοσιευμένες μελέτες για παρενέργειες των εμβολίων που αφορούν ασθένειες σπάνιες και σοβαρές. Πολλές από αυτές τις μελέτες κατέγραψαν πράγματι τις ασθένειες αυτές σε αυτούς που έκαναν το εμβόλιο αλλά δεν συνέκριναν τη συχνότητα εμφάνισής τους σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό.

Π.χ. το σύνδρομο Guille Barre που προκαλεί εκτεταμένη παράλυση διά άνοσου μηχανισμού έχει συχνότητα 10-20 άτομα /1.000.000 γενικού πληθυσμού, ενώ στους εμβολιασθέντες για τη γρίπη η αντίστοιχη συχνότητα είναι 1/1.000.000. Προφανώς το Guille Barre δεν μπορεί να θεωρηθεί παρενέργεια του εμβολίου έστω και αν η μία αυτή περίπτωση εμφανίστηκε εβδομάδες μετά τον αντιγριπικό εμβολιασμό.

Σε μια παλαιότερη μελέτη που έγινε, σχετίστηκε το εμβόλιο MMR με 8 περιπτώσεις αυτισμού. Επακόλουθες μελέτες με κατάλληλο σχεδιασμό έδειξαν ότι η συχνότητα του αυτισμού είναι ίδια στους εμβολιασθέντες και τους μη εμβολιασθέντες.

Τα παιδιά με αυτισμό σε κάποιες περιπτώσεις έχουν φυσιολογική ψυχοκινητική ανάπτυξη μέχρι την ηλικία των 15-18 μηνών και μετά σταδιακά η συμπεριφορά τους παλινδρομεί και χάνουν τις όποιες δεξιότητες είχαν αποκτήσει. Η σύμπτωση εμβολιασμού-εμφάνισης συμπτωμάτων δεν αποδεικνύει αιτιολογική σχέση. Η μελέτη αυτή αποσύρθηκε από το ίδιο το περιοδικό καθότι τα συμπεράσματά της ήταν λανθασμένα.

Σε κάποια εμβόλια έχουν κατηγορηθεί ως βλαπτικά συστατικά τους όπως η θειομερσάλη, ο υδράργυρος, το αλουμίνιο, η ζελατίνη, η φορμαλδεΰδη. Ερευνες επιστημονικά τεκμηριωμένες έδειξαν ως αμελητέα την ποσότητά τους σε σχέση με την καθημερινή τους πρόσληψη από το περιβάλλον και άρα μη βλαπτική.

Υπάρχει η άποψη ειδικά για τα βρέφη ότι είναι επιζήμιο να εκθέτουμε το παιδί ταυτόχρονα σε τόσο πολλά αντιγονικά ερεθίσματα τόσο νωρίς.

Το βρέφος έρχεται σε επαφή σε καθημερινό επίπεδο με χιλιάδες αντιγονικά ερεθίσματα μέσα στο οικείο περιβάλλον του, δέκα επιπλέον ερεθίσματα δεν θα κάνουν καμία διαφορά στη βιολογική του ισορροπία.

Από τη στιγμή που γεννήθηκε έπαψε να ζει σε αποστειρωμένο περιβάλλον. Ο εμβολιασμός θα το βοηθήσει να προλάβει ή να αντιμετωπίσει επικίνδυνα νοσήματα που είναι πολύ πιο πιθανό να του συμβούν στη βρεφική ηλικία σε σχέση με έναν ενήλικα.

Η συμμόρφωση με το υποχρεωτικό πρόγραμμα εμβολιασμού προσθέτει στη δημόσια και ατομική υγεία. Η ενημέρωση για τη συχνότητα των ασθενειών που εμβολιαζόμαστε, τις τυχόν επιπλοκές τους, το εμβολιαστικό τους σχήμα, τις τυχόν παρενέργειες πρέπει να γίνεται από επαγγελματίες υγείας.

Οι όποιες απορίες πρέπει να αναφέρονται σε έγκυρες μελέτες που αφορούν πληθυσμό εμβολιασθέντων και γενικού πληθυσμού και όχι σε προσωπικές εμπειρίες.

Τέλος, είναι σημαντικό τα βρέφη και παιδιά να εμβολιάζονται έγκαιρα σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα του εθνικού προγράμματος εμβολιασμού, οι δε ενήλικες να μην παραλείπουν τα δικά τους εμβόλια και ο εμβολιασμός τους να γίνεται ιδανικά παρουσία των παιδιών τους.

* Παιδίατρος