Συντήρηση μνημείου ή καταστροφή: η περίπτωση του Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης

Συντήρηση και αποκατάσταση ή λάθη και ακόμη χειρότερα, καταστροφές; Το ερώτημα τίθεται ολοένα και συχνότερα τα τελευταία χρόνια καθώς πολλοί υποστηρίζουν ότι όσο οι υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού εξαναγκάζονται να κάνουν έργο μόνο για να αποδείξουν (σε ποιόν άραγε) ότι είναι δραστήριες, τόσο πληθαίνουν τα λάθη που συχνά δεν επιδέχονται διόρθωσης.

Έτσι όμως έχουν προκύψει καταγγελίες για τα γενόμενα στη Βασιλική Β΄ στους Φιλίππους  ή γεγονότα όπως η καταστροφική πυρκαγιά σε ένα κορυφαίο οθωμανικό μνημείο, το Βαγιαζήτ στο Διδυμότειχο. Επιφυλάξεις και αντιρρήσεις έχοηυν διατυπωθεί με αφορμή τις εργασίες που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια σε σπουδαία βυζαντινά μνημεία της Μακεδονίας (περιφέρεια Θεσσαλονίκης, Βέροια, Καστοριά) και της Ηπείρου(Άρτα). Στα περισσότερα από αυτά οι εργασίες εκτελέστηκαν από εργολαβικά συνεργεία. Εν ολίγοις, δεν είναι προβληματικοί μόνο οι τσιμεντένιοι διάδρομοι στην Ακρόπολη.  

Ζητήματα λειτουργίας των υπηρεσιών και κυρίως επιστημονικής δεοντολογίας τίθενται και με την καταγγελία που έφτασε στην «Εφ.Συν.» σχετικά με τις εργασίες συντήρησης του σημαντικού ζωγραφικού διακόσμου στον Προφήτη Ηλία στη Θεσσαλονίκη, πόλη που αντικειμενικά, λόγω του πλήθους των μνημείων της περιόδου, προσφέρει ένα πανόραμα της βυζαντινής ζωγραφικής.

Θεσσαλονίκη. Ναός Προφήτη Ηλία

Στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, επί φυσικού πλατώματος στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Προφήτη Ηλία δεσπόζει το μεγαλοπρεπές καθολικό άγνωστης βυζαντινής μονής, σήμερα ενοριακός ναός, αφιερωμένος στον Προφήτη Ηλία. Όπως και στους περισσότερους παλαιούς ναούς της πόλης η  αφιέρωση αυτή είναι νεότερη, καθώς οι αρχικές λησμονήθηκαν κατά τη μακρά περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας.   

Παρά το γεγονός ότι σημειώθηκαν διάφορες προσπάθειες ταύτισής της με τη Νέα Μονή, με την Μονή Ακαπνίου, καθώς και με την μονή Αγίων Αναργύρων, η ταυτότητα της μονής παραμένει αδιάγνωστη.

Η Νέα Μονή, αφιερωμένη στην Θεοτόκο, ήταν καθίδρυμα γόνου ξακουστής οικογένειας Θεσσαλονικέων, του Μακαρίου Χούμνου. Λειτούργησε από το 1360-1370  και τουλάχιστον ως το 1556, όταν μετατράπηκε σε Οθωμανικό τέμενος. Την παραπάνω ταύτιση κλόνισε, μία πληροφορία που προσφέρουν οι τουρκικές πηγές. Όπως μαρτυρείται ο Badarli Mustafa Paşa μετά το 1430 μετέτρεψε έναν χριστιανικό ναό σε  Sarayli τζαμί, όπως ονομαζόταν ο σημερινός ναός του Προφήτη Ηλία κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.

Μετέπειτα, η μελέτη του εικονογραφικού προγράμματος, οδήγησε σε συμπέρασμα ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Χριστό, κάτι που επέτρεψε την ταύτισή του με το καθολικό της Μονής Ακαπνίου, ενός σπουδαίου βυζαντινού μοναστηριού, στενά συνδεδεμένου με την δυναστεία των Παλαιολόγων. Η νεότερη άποψη αναγνωρίζει τον εν λόγω ναό ως καθολικό της γυναικείας μονής των Αγίων Αναργύρων, καθίδρυμα της Άννας Παλαιολογίνας, η οποία κατά την περίοδο 1351-1365 είχε την διακυβέρνηση της πόλης.  Ωστόσο, καμία από τις προαναφερόμενες απόψεις δεν είναι πλήρως αποδεκτή από την έρευνα.

Από αρχιτεκτονική άποψη, ο ναός αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα του αθωνικού τύπου στην Θεσσαλονίκη, μίας παραλλαγής του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου τρουλαίου ναού με πλάγιους χορούς και έναν ευρύχωρο νάρθηκα (λιτή) στα δυτικά. Ο κεντρικός χώρος δορυφορείται από τέσσερα τρουλαία διαμερίσματα, εκ των οποίων τα δύο ανατολικά λειτουργούν ως τυπικαριά, ενώ τα δυτικά ως παρεκκλήσια. Η λιτή στεγάζεται με σταυροθόλια και φέρει επιπλέον δύο τρούλους στο δυτικό τμήμα της. Μέσω μίας μικρής κλίμακας, στο πάχος του νότιου τοίχου της λιτής, είναι προσβάσημος ο χώρος των κατηχουμένων στο υπερώο, που επικοινωνεί οπτικά με τον πυρήνα του ναού από ένα τρίλοβο άνοιγμα. Ανοιχτή στοά περιτρέχει τη λιτή από τρείς πλευρές. 

Η σημερινή μορφή του μνημείου είναι αποτέλεσμα αναστηλωτικών εργασιών της περιόδου 1955-1961, που εκτελέστηκαν υπό την εποπτεία του καθηγητή Στ. Πελεκανιδη. Τότε το κτήριο απαλλάχθηκε από τις προσθήκες της εποχής της τουρκοκρατίας, όπως οι βαριές εξωτερικές αντηρίδες. Έγινε η ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων του, όπως των τεσσάρων γωνιακών διαμερισμάτων, των δύο τρουλίσκων της λιτής και του περιστώου. Για λόγους στατικής επάρκειας στο εσωτερικό έγιναν επεμβάσεις για την στήριξη του ογκώδους τρούλου, οι οποίες όμως επέφεραν σχετικές αλλοιώσεις. Μετά τις επέμβασεις αναδείχθηκε η τοιχοποιία του ναού, αποτελούμενη από μονές σειρές λευκών δόμων και διπλές ή τριπλές σειρές πλίνθων, καθώς και ο εξαιρετικά πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος, ιδίως στην ανατολική όψη.

Εσωτερικά ο ναός ήταν κατάγραφος, ωστόσο σήμερα διασώζει μόνο ένα μικρό τμήμα αυτού του εντυπωσιακού ζωγραφικού διακόσμου, κυρίως στη λιτή και σε μικρότερο βαθμό στον κυρίως ναό, στα παρεκκλήσια και στο περίστωο.  Διατηρούνται σκηνές από τους κύκλους της παιδικής ηλικίας και των θαυμάτων του Χριστού, καθώς και μεμονωμένοι άγιοι. Ο ζωγραφικός διάκοσμος χρονολογείται στην δεκαετία 1360-1370 και αντιπροσωπεύει ένα νέο εικαστικό ρεύμα με ρεαλιστικά στοιχεία, σαφώς διαφοροποιημένο από την «κλασική» παλαιολόγεια ζωγραφική που κυριάρχησε στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη, την Θεσσαλονίκη και την Σερβία. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ε. Τσιγαρίδα, το ίδιο ζωγραφικό εργαστήρι φιλοτέχνησε τις τοιχογραφίες της μονής Resava (Manasija), για λογαριασμό του Σέρβου δεσπότη Στέφανου Lazarević (1407-1418) και άσκησε επιρροή στα μεταγενέστερα ζωγραφικά σύνολα της κοιλάδας του ποταμού Μοράβα της Σερβίας.  

Το ιστορικό

Κατά το τρέχον έτος η Εφορεία Αρχαιοτήτων πόλης Θεσσαλονίκης ξεκίνησε τις εργασίες καθαρισμού των τοιχογραφιών με ομάδα συντηρητών η οποία συστάθηκε κατόπιν προκήρυξης για πρόσληψη έκτακτου προσωπικού σε συγκριμένο έργο της Εφορείας, με κριτήρια που ορίζουν η ίδια η υπηρεσία και το ΥΠΠΟΑ. 

Η αυτοψία στον χώρο, η λήψη φωτογραφιών και η σύγκρισή τους με παλαιότερες λήψεις δημιουργούν πλήθος ερωτηματικών για να μην πούμε ότι δεν αφήνουν αμφιβολία για πρόκληση ανεπανόρθωτων ζημιών.

Αναφέρουμε τρία ενδεικτικά παραδείγματα:

1. Στις μορφές των αγίων Βαρλαάμ και Ιωάσαφ, στο εσωράχιο του τόξου της νότιας θύρας του νάρθηκα, οι "καθαρισμοί" προκάλεσαν την κατά τόπους ολική απώλεια χρώματος στο φωτοστέφανο καθώς και ό,τι έως τότε σωζόταν από το περίγραμμα, τον προπλασμού και το σάρκωμα του αριστερού χεριού του αγίου Ιωάσαφ. Στην θέση της χειρός απέμεινε μόνο το περίγραμμά της. Απώλεια τελευταίων φωτισμών παρατηρείται στο πρόσωπο και στην γενειάδα του Βαρλαάμ, ενώ οι φθορές στη γενειάδα του Ιωάσαφ είναι εμφανώς περισσότερες. Στην περιοχή του πηγουνιού του, όπου πριν από λίγο καιρό φαινόταν ξεκάθαρα η απόληξη της δίκογχης κοντής γενειάδας, με προπλασμό και ελαφρά πράσινη σκίαση, που μεσολαβούσαν ως το σάρκωμα του λαιμού, τώρα υπάρχει μία γκρίζα περιοχή χωρίς το παραμικρό στοιχείο που να μαρτυρεί τουλάχιστον το σχήμα της γενειάδας.

Τα δε ειλητάρια των δύο μορφών, οι επιγραφές των οποίων σώζονταν αχνά, με κείμενα όμως πλήρως αναγνώσιμα, έχουν υποστεί επιζωγράφιση στα γράμματα με αποτέλεσμα την αλλοίωση της αυθεντικής γραφής των ζωγράφων η μορφολογία της οποίας μπορεί να προσφέρει πλήθος στοιχείων για την ταυτότητα των καλλιτεχνών. Σε ορισμένα σημεία τμήματα γραμμάτων σβήστηκαν, με αποτέλεσμα να μην είναι αναγνωρίσιμα. Εμφανής είναι και η πλήρης απώλεια ορισμένων δηλωτικών συντομογράφισης, αλλά και σημείων τονισμού. 

2. Στο ίδιο εσωράχιο εικονίζεται άλλο ένα ζεύγος αγίων, ο Δοσίθεος και ο Δωρόθεος, οι οποίοι όπως φαίνεται είχαν παρόμοια τύχη. Και εδώ τα γράμματα των ειληταρίων είναι αδέξια επιζωγραφισμένα. Λόγω αδυναμίας του συντηρητή να αναγνώσει το παλιό κείμενο, το οποίο ήταν αχνό μεν αλλά ευανάγνωστο, στην δεύτερη σειρά από κάτω παραποιείται ένα Χ(ι) ενώνοντας την αριστερή πάνω κεραία του με το επικείμενο πνεύμα, με αποτέλεσμα να προκύψει ένας σχηματισμός παρόμοιος με το Λ(άμδα). Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στην παραπάνω σειρά, όπου το τρίτο γράμμα από το τέλος, αντί του αρχικού Ε(ψιλον), κατασκευάστηκε ένα Θ(ήτα). 

3. Η μορφή του Αγίου Θεοδώρου Στουδίτη, που εικονίζεται στον ανατολικό τοίχο της λιτής, υπέστη ζημίες στο σύνολό της, τόσο στον γαλάζιο κάμπο, όσο και στην ίδια τη μορφή (ενδύματα, σαρκώματα, φωτοστέφανο). Η βίαια τριβή-απόξεση της ζωγραφικής επιφάνειας είχε ως αποτέλεσμα να απολεστούν τα διακοσμητικά στοιχεία του ενδύματος στην περιοχή των ώμων, αποδοσμένα με γραμμικό σχέδιο με βαθυκόκκινες γραμμές.

Αυτό που ωστόσο προκαλεί τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι η πλήρης απόξεση της δεξιάς, ευλογούσας, χείρας της μορφής, στην θέση της οποίας υπάρχει πια μόνο το λευκό υπόστρωμα ζωγραφικής. Είναι εμφανές επίσης ότι στον γαλάζιο κάμπο αφαιρείται εντελώς η γαλάζια επίστρωση λαζουρίτη την οποία το συγκεκριμένο συνεργείο προφανώς παρανοεί ως επιζωγράφιση. Αυτό δυστυχώς συμβαίνει στο σύνολο των τοιχογραφιών.