Ενίσχυση της πειθαρχίας ή εκπαιδευτικός στιγματισμός;

Aνάμεσα στις προτάσεις της Συμβουλευτικής Επιτροπής του πρωθυπουργού, που επεξεργάζεται την «εθνική στρατηγική για τη βία των ανηλίκων», συγκαταλέγεται η υποχρεωτική «κοινωνική εργασία» για μαθητές που επιδεικνύουν παραβατική ή βίαιη συμπεριφορά, ως εναλλακτική της αποβολής. Ταυτόχρονα, προτείνεται η ίδρυση τεχνικών γυμνασίων για παιδιά με «χαμηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις» ή «αυξημένο κίνδυνο παραβατικότητας».

Σύμφωνα με τις πρώτες πληροφορίες, το κυβερνητικό σχέδιο εντάσσεται σε μια ευρύτερη στρατηγική για την ενίσχυση της σχολικής πειθαρχίας, τη μείωση της βίας στα σχολεία και τη διασφάλιση της «εκπαιδευτικής ειρήνης» για τη συντριπτική πλειονότητα των μαθητών.

Στόχοι του μέτρου, σύμφωνα πάντα με τις κυβερνητικές εξαγγελίες, είναι η αποσυμφόρηση του γενικού σχολείου από μαθητές που προκαλούν επαναλαμβανόμενες διαταραχές και η ανάπτυξη νέων παιδαγωγικών μοντέλων προσαρμοσμένων στις ανάγκες των μαθητών αυτών. Σύμφωνα με την έκθεση της Επιτροπής, οι νέες μονάδες δεν θα έχουν τιμωρητικό χαρακτήρα, αλλά θα λειτουργούν με βάση τις αρχές της επανένταξης και της ενίσχυσης της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης των μαθητών.

Κοινωνική διαλογή

Σε μια περίοδο κατά την οποία τα εκπαιδευτικά συστήματα ανά τον κόσμο επαναπροσδιορίζουν τη σχέση τους με την κοινωνική ένταξη και την ψυχική υγεία των μαθητών, το υπουργείο Παιδείας στην Ελλάδα επανέρχεται με μια πρόταση που, παρά τον χαρακτηρισμό της ως «καινοτόμου», φέρει έντονα τα στοιχεία του αυταρχισμού και της ταξικής διάκρισης.

Η καθιέρωση της κοινωνικής εργασίας ως ποινής φέρνει νέα ερωτήματα για τον ρόλο του σχολείου και των εκπαιδευτικών. Οταν μαθητές με προβλήματα βίαιης συμπεριφοράς καλούνται να «εργαστούν» σε σχολικούς χώρους, ποινικοποιείται η παιδικότητα και μετατρέπεται το σχολείο σε ένα είδος «αναμορφωτηρίου».

Η πρόταση για τα τεχνικά γυμνάσια εγείρει επίσης σοβαρά ερωτήματα. Δεν μιλάμε απλώς για διαφοροποίηση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης – πρόκειται για δομική κατηγοριοποίηση παιδιών από ηλικία μόλις 12 ετών, στη βάση επιδόσεων ή συμπεριφορών που πολλές φορές αντικατοπτρίζουν κοινωνικές συνθήκες και όχι προσωπικές ικανότητες. Οταν οι μαθητές χωρίζονται σε «ακαδημαϊκούς» και «παραβατικούς», το σχολείο μετατρέπεται από χώρο μόρφωσης σε εργαλείο κοινωνικού ελέγχου.

Η πρόταση για τεχνικά γυμνάσια θυμίζει περισσότερο δομές κοινωνικής διαλογής παρά εκπαιδευτικής ένταξης και συνδέεται με το γνωστό κυρίαρχο αφήγημα: «αφού δεν παίρνουν τα γράμματα, τουλάχιστον να μάθουν μια τέχνη». Και βέβαια προσθέτουν σε αυτά και τα παιδιά που «έχουν αυξημένο κίνδυνο παραβατικής συμπεριφοράς». Από τη μία τα σχολεία βιτρίνας («Ωνάσεια») και από την άλλη τα γκετοποιημένα σχολεία που θα αναπαράγουν την κοινωνική περιθωριοποίηση!

Το σχέδιο για «σχολεία παραβατικών μαθητών» ανοίγει μια κρίσιμη συζήτηση για τη φύση της εκπαίδευσης: είναι ο ρόλος της πειθαρχικός ή παιδαγωγικός; Είναι η εκπαίδευση ένας θεσμός ενσωμάτωσης και κατανόησης ή ένας μηχανισμός κατηγοριοποίησης και πειθάρχησης;

Πολιτικές πρόληψης

Η παραβατική συμπεριφορά δεν αναδύεται εν κενώ. Είναι συνήθως το εξωτερικό σύμπτωμα βαθύτερων κοινωνικών, συναισθηματικών ή οικογενειακών δυσκολιών. Πολλά παιδιά που εμφανίζουν επιθετικότητα, απειθαρχία ή περιφρόνηση για τον σχολικό κανόνα έχουν ήδη βιώσει ματαίωση, απόρριψη ή εγκατάλειψη από θεσμούς και πρόσωπα ζωτικής σημασίας.

Το ερώτημα λοιπόν δεν είναι «πώς θα τους απομονώσουμε» (με την ετικέτα του «παραβατικού»), αλλά πώς θα τους ακούσουμε, θα τους κατανοήσουμε και θα τους επανεντάξουμε μέσα από ουσιαστικές σχέσεις παιδαγωγικής φροντίδας. Η επιστημονική κοινότητα επισημαίνει ότι η παραβατικότητα στη μαθητική ηλικία έχει σύνθετες αιτίες, που συχνά σχετίζονται με την οικογενειακή δυναμική, τις κοινωνικές ανισότητες και την ψυχική υγεία.

Η απλή απομόνωση των μαθητών αυτών σε ξεχωριστές δομές ενδέχεται να οδηγήσει σε αυτονόμηση του προβλήματος αντί για την επίλυσή του. Η ΟΛΜΕ σημειώνει ότι «το σχέδιο δημιουργίας “ειδικών σχολείων” για μαθητές με παραβατική συμπεριφορά δεν αντιμετωπίζει τις βαθύτερες αιτίες του φαινομένου. Αντί να επενδύει στην πρόληψη και την ενίσχυση του υποστηρικτικού πλαισίου μέσα στο σχολείο, προχωρά στη θεσμοθέτηση του αποκλεισμού».

Από τη μεριά της η ΔΟΕ επισημαίνει ότι «οι εκπαιδευτικοί δεν μπορούν να αποδεχθούν ένα μέτρο που μετατρέπει την παιδαγωγική ευθύνη σε διοικητική τιμωρία. Οι μαθητές δεν “διορθώνονται” με απομάκρυνση, αλλά με ένταξη, αποδοχή και ενίσχυση».

Ο εκπαιδευτικός Γιώργος Καββαδίας εύστοχα παρατηρεί ότι «το πρόβλημα της σχολικής παραβατικότητας δεν λύνεται με τη δημιουργία “αποθηκών” παιδιών. Χρειαζόμαστε πολιτικές πρόληψης, όχι καταστολής. Οι συνθήκες μέσα στα σχολεία είναι ήδη πιεστικές για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς». Παράλληλα προτείνει ένα μοντέλο ενδοσχολικών ομάδων στήριξης, με παιδαγωγικές ομάδες που θα περιλαμβάνουν δασκάλους, ειδικούς και γονείς, για την από κοινού διαχείριση δύσκολων περιστατικών.

Οι τοποθετήσεις της εκπαιδευτικής κοινότητας αποκαλύπτουν ένα βαθύ ρήγμα μεταξύ του παιδαγωγικού οράματος που πρεσβεύουν οι εκπαιδευτικοί και του διοικητικού χαρακτήρα που φαίνεται να υιοθετεί το σχέδιο του υπουργείου. Η ανάγκη για έναν ανοιχτό, θεσμικό διάλογο με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς καθίσταται επιτακτική, πριν παγιωθούν πολιτικές που θα επιτείνουν τον εκπαιδευτικό αποκλεισμό.

«Σχολεία-πάρκινγκ»

Η εμπειρία έχει αποδείξει ότι κάθε φορά που το σχολείο υιοθέτησε μηχανισμούς διαχωρισμού και τιμωρίας, οι ανισότητες διευρύνθηκαν και η εμπιστοσύνη στον θεσμό διαβρώθηκε. Τα «ειδικά σχολεία» για τους «δύσκολους» μαθητές μετατράπηκαν συχνά σε «σχολεία-πάρκινγκ», χωρίς παιδαγωγικό προσανατολισμό, χωρίς προοπτική.

Η δημιουργία «ειδικών σχολείων» για παραβατικούς μαθητές ενδέχεται να οδηγήσει σε ένα παράλληλο εκπαιδευτικό σύστημα, όπου οι πιο ευάλωτοι μαθητές αντί να ενσωματωθούν, απομακρύνονται. Η ρητορική περί «παραβατικού μαθητή» μεταφέρει τη συζήτηση στην ατομική ευθύνη του παιδιού, αποσιωπώντας τη συλλογική ευθύνη του σχολείου και της πολιτείας για την υποστήριξή του. Η απομάκρυνση από το γενικό σχολείο ενδέχεται να λειτουργήσει ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία: το παιδί επιβεβαιώνεται στον ρόλο του ως «εκτός συστήματος» και δύσκολα επιστρέφει.