Τα σκίτσα σε ένα κτίριο-κόσμημα

«Ελα να μάθεις στην πλατεία Βάθης...», προτρέπει η Σωτηρία Μπέλλου ερμηνεύοντας με την ξεχωριστή φωνή της το τραγούδι των Ηλία Ανδριόπουλου και Μιχάλη Μπουρμπούλη. Και δεν είναι μια φράση χωρίς ουσία, αφού μια απλή περιήγηση στο down town της πρωτεύουσας είναι πολλαπλά διδακτική.

Βρίσκεται στην «καρδιά» μιας περιοχής στην οποία συγκλίνουν σημαντικές οδικές αρτηρίες, όπως η Αριστοτέλους, η Λιοσίων, η Μάρνη, η Καρόλου, η Μαιζώνος και η Μενάνδρου. Ώς τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν αδόμητη και τη γνώριζαν μόνο συλλέκτες βοτάνων από τα οποία έφτιαχναν μαντζούνια για τη θεραπεία ασθενειών.

Η σημερινή 3ης Σεπτεμβρίου ήταν ρέμα όπου άδειαζαν σκουπίδια τα κάρα του δήμου. Η οδός Μάρνη ήταν κομμάτι της κοίτης του Κυκλοβόρου, που αποκαλύφθηκε το 1880. Πήγαζε από τα Τουρκοβούνια, διέσχιζε ένας μέρος του Γκύζη και, σύμφωνα με περιγραφές των περιηγητών που είχαν επισκεφτεί την τουρκοκρατούμενη Αθήνα, κατέληγε στη γνωστή πλατεία Βάθης.

Ορισμένοι θεωρούν ότι η πιο σωστή εκφορά είναι «Βάθη» και αποδίδουν το τοπωνύμιο στην ομώνυμη αθηναϊκή οικογένεια. Πάντως, το επίσημο άλλα άγνωστο στους πολίτες όνομά της είναι πλατεία Ανεξαρτησίας.

Τα ανεκπλήρωτα σχέδια

Η συνοικία, που αναφέρεται και ως Βάθεια, σύμφωνα με την επικρατέστερη ερμηνεία, οφείλει την ονομασία της στο γεγονός ότι σε αυτή λίμναζαν τα νερά του αρχαίου Κυκλοβόρου. Δεν υπάρχουν αναφορές ότι κατοικούνταν στους αρχαίους χρόνους, βρισκόταν όμως πάνω στον άξονα που συνέδεε την Αθήνα με τις Αχαρνές, το γνωστό Μενίδι.

Για πολλά χρόνια μετά την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους ήταν εκτός των τειχών της παλιάς πόλης και θα ήταν διαφορετική η πορεία της αν γίνονταν δεκτά τα πρώτα πολεοδομικά οράματα των Κλεάνθη και Σάουμπερτ, τα οποία το 1833 προέβλεπαν την κατασκευή των ανακτόρων στην πλατεία Ομονοίας.

Πριν προχωρήσει η ανατροπή των σχεδίων των δύο πολεοδόμων από τον Κλέντσε, πρόλαβε και αγόρασε μεγάλες εκτάσεις ο πρώην ηγεμόνας της Μολδαβίας Μιχαήλ Βόδας Σούτσος (1819-1864). Εχτισε μάλιστα, σε αρχιτεκτονικά σχέδια των Κλεάνθη και Σάουμπερτ, το μέγαρό του, που δεν είναι άλλο από το σημερινό Ασυλο της Αγίας Αικατερίνης.

Ηταν ένα από τα παλαιότερα και πολυτελέστερα αρχοντικά της Αθήνας, αλλά και έδρα των αντιπάλων του Οθωνα. Στους χώρους του οργανώθηκε η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου το 1843, που έφερε την εκθρόνιση της βασιλείας και το πρώτο Σύνταγμα στη χώρα.

Οι μεγαλοπρεπείς κήποι του αρχοντικού που είχε διαμορφώσει ο Μιχαήλ Βόδας με το πέρασμα του χρόνου έγιναν οικόπεδα που γέμισαν στην αρχή με διώροφα σπίτια και αργότερα έδωσαν τη θέση τους σε πολυώροφες πολυκατοικίες. Στη συμβολή των οδών Χαλκοκονδύλη, Αριστοτέλους και Καματερού σχηματίζεται η τριγωνική πλατεία Βάθης, όπου ώς το 1926 υπήρχε αιωνόβια λεύκα.

Το παράδοξο είναι ότι όλες αυτές οι οδικές αρτηρίες είναι «τυφλές», αφού δεν καταλήγουν στην Ομόνοια εξασφαλίζοντας την ομαλή ροή των οχημάτων που κινούνται στις βασικές οδούς Αχαρνών και Λιοσίων. Ο επικεφαλής της πολεοδομίας του δήμου, Ι. Γενίσαρλης, αντελήφθη το πρόβλημα και το 1876 επιχείρησε να το διορθώσει.

Εκπόνησε νέο πολεοδομικό σχέδιο σύμφωνα με το οποίο οι δύο οδοί θα έφταναν ώς τη Σταδίου, όμως απορρίφθηκε από το υπουργικό συμβούλιο υπό την πίεση των ιδιοκτητών γης που δεν ήθελαν να επωμιστούν το βάρος των αλλαγών, παρόλο που θα έδιναν μεγάλη αξία στα ακίνητά τους.

Δείγμα ακμής

Ενα από τα ελάχιστα δείγματα της σύντομης ακμής της περιοχής είναι η βίλα Τράιμπερ. Γεννημένος το 1797 στο Ζάξεν-Μάινινγκεν της Θουριγγίας, ο Ερικ Τράιμπερ σπούδασε γιατρός. Ευαισθητοποιήθηκε από τον αγώνα των επαναστατημένων Ελλήνων και εγκαταστάθηκε το 1822 μαζί με άλλους Γερμανούς φιλέλληνες στη χώρα μας, όπου έζησε ώς το τέλος της ζωής του (1882).

Ελαβε μέρος στη μάχη του Πέτα και τον ηρωικό αγώνα του Μεσολογγίου. Το 1827 πέθανε στην αγκαλιά του ο αρχιστράτηγος της Ρούμελης Γεώργιος Καραϊσκάκης, λαβωμένος από εχθρικό βόλι, στο στρατόπεδο του Φαλήρου.

Μετά την απελευθέρωση παρέμεινε στην Αθήνα και πρόσφερε όλες του τις δυνάμεις στην οργάνωση υπηρεσιών υγείας, κυρίως στον στρατό.

Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, η κατοικία του Τράιμπερ στην Αθήνα βρισκόταν στην οδό Ερμού, κοντά στην πλατεία Ασωμάτων. Κατασκευάστηκε το 1837 και κατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 1960.

Οι υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων θεωρούν ότι η βίλα του φιλέλληνα γιατρού βρίσκεται στην πλατείας Βάθης. Ωστόσο, μελετητές πιστεύουν ότι το ακίνητο της οδού Λιοσίων έχει ενδιαφέρουσα αλλά διαφορετική ιστορία.

Το οικόπεδο ανήκε σε τρεις ιδιοκτήτες, τους Ανάργυρο Καραγιάννη, Δημήτρη Κασιμάτη και Γεράσιμο Γελαδάκη. Ο τελευταίος, ένας πλούσιος αστός, είναι αυτός που έχτισε τη βίλα στη δεκαετία του 1870.

Το ακίνητο πέρασε από πολλούς ιδιοκτήτες, με τελευταία την οικογένεια Σταθόπουλου από την οποία το αγόρασε ο Δήμος Αθηναίων, στο πλαίσιο της απαλλοτρίωσης ολόκληρου το οικοδομικού τετραγώνου μεταξύ των οδών Λιοσίων, Ακομινάτου, Παλαιολόγου και Σωνιέρου, όπου δημιουργήθηκε και η πλατεία Τράιμπερ.

Ανεξάρτητα από τις διχογνωμίες των μελετητών της ιστορίας της Αθήνας, η βίλα αποτελεί στολίδι σε μια περιοχή που βιώνει από δεκαετίες την παρακμή.

Η υποδειγματικά συμμετρική πρόσοψη, με το μπαλκόνι με τα υπέροχα φουρούσια, συμπληρώνεται από κολόνες με κιονόκρανα και στέγη με ακροκέραμα. Στο ανακαινισμένους χώρους του λειτουργεί από το 1994 το Μουσείο Σκίτσου.

Φιλοξενεί έργα από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας, ενώ διαθέτει βιβλιοθήκη και αρχείο. Στα πολύτιμα υλικά του περιλαμβάνονται τα σκίτσα του Κ. Γραμματόπουλου για το έργο «Περσέας και Ανδρομέδα» σε κείμενο Βασίλη Ρώτα, που κυκλοφόρησε στη σειρά «Κλασσικά Εικονογραφημένα», καθώς και εξώφυλλα του περιοδικού «Φανός» από τον Φωκίωνα Δημητριάδη.

1. Από τον Αλή στον Αττίκ

Στη συμβολή της Αχαρνών με την οδό Αμορίου υπήρχε ώς το 1900 η κρήνη του Αλή Αγά. Κατασκευάστηκε από τους Τούρκους και σε αυτήν οι άρχοντες της πόλης υποδέχονταν τον εκάστοτε βοεβόδα της Αθήνας. Το 1930 λειτούργησε η περίφημη «Μάνδρα», κατά τα πρότυπα των παρισινών κέντρων διασκέδασης, από τον Αττίκ (Κλέων Τριανταφύλλου).

2. Εργαστήριο γλυπτικής

Στην πλατεία Βάθης έστησε το εργαστήριό του ο περίφημος γλύπτης Λεωνίδας Δρόσης (1834-1882), που φιλοτέχνησε σπουδαίους ανδριάντες και τα αγάλματα της Ακαδημίας Αθηνών.

3. Η πρώτη αποχέτευση

Κάτω από την οδό Μάρνη, στην κοίτη του Κυκλοβόρου, κατασκευάστηκε το 1893 ο πρώτος αποχετευτικός αγωγός της πρωτεύουσας. Είχε περιορισμένο μήκος και απλώς μετέφερε τα λύματα από τη γύρω περιοχή στο ρέμα του Προφήτη Δανιήλ, δίπλα στους λαχανόκηπους που κάλυπταν τις ανάγκες της Αθήνας!