Η πυραυλική κρίση: ο Φιντέλ στο προσκήνιο της ιστορίας

Ο τελευταίος επαναστάτης

Απόσπασμα από το βιβλίο «Κούβα 1962»: 10+5 γράμματα που έσωσαν τον κόσμο», Εκδόσεις Ποντίκι 1991

Η «κρίση των πυραύλων» έφερε την Κούβα στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας και την ανθρωπότητα στο χείλος μιας παγκόσμιας σύρραξης, μιας ολικής καταστροφής. Βρισκόμαστε στο 1962 και η Κούβα, τον Ιανουάριο, αποκλείεται από την ενεργό συμμετοχή στον Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες επιβάλλουν πλήρη οικονομικό και πολιτικό αποκλεισμό στο νησί του Κάστρο.

Και ξαφνικά ξεσπάει η κρίση. Στις 15 Οκτωβρίου 1962, αεροφωτογραφίες που πήραν αμερικανικά κατασκοπευτικά αεροπλάνα δείχνουν ότι στο έδαφος της Κούβας έχουν εγκατασταθεί βάσεις εκτόξευσης και σοβιε­τικοί πύραυλοι, καθώς και βομβαρδιστικά αεροπλάνα.

Το γεγονός συγκλονίζει τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολι­τειών, Τζων Κέννεντυ, ο οποίος απαιτεί ν’ αποσυναρμολογηθούν και ν’ αποσυρθούν τα όπλα αυτά, τα οποία οι Αμερικανοί θεωρούν επιθετικά και απειλητικά για τις ίδιες τις ΗΠΑ.

Η «κρίση των πυραύλων» σημειώνεται σε μια περίοδο δισταγμών και επιφυλακτικότητας στην αμερικανική εξωτε­ρική πολιτική, και προσπάθειας του σοβιετικού ηγέτη, Νικήτα Χρουστσώφ, να επιβεβαιώσει με στρατιωτικές κινήσεις την υπεροχή του «σο­σιαλιστικού κόσμου».

Ο Φιντέλ Κάστρο δέχεται, ουσιαστικά, αν και με ορισμένες αντιφάσεις και αντιρρήσεις, την άποψη ότι η παρουσία των πυραύλων στην Κούβα ενισχύει το σοσιαλιστικό στρατόπεδο.

Η αποτελεσματικότητα της σοβιετικής πυρηνικής απειλής για την παγκόσμια ηγεμονία έχει, πάντως, μετριαστεί από το γεγο­νός ότι η υποτιθέμενη σοβιετική πρωτοπορία στους διηπειρωτι­κούς πυραύλους έχει αποδειχτεί απατηλή.

Η εγκατάσταση στο έδαφος της Κούβας πυραύλων μέσου και μεγάλου βεληνεκούς:

1. Σχεδιάστηκε μάλλον για να καλύψει αυτό το κενό. Πά­ντως, ακόμα κι αν οι βάσεις εκτόξευσης ήταν περιορισμένης αποτελεσματικότητας, χρησίμευσαν, ωστόσο, ως ψυχο­λογικό μέσο πίεσης, στο βαθμό που το σύστημα συναγερμού των Ηνωμένων Πολιτειών πραγματικά εκμηδενι­ζόταν, όχι μόνο λόγω της μικρής απόστασης από την Κούβα, αλλά και επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν εγκαταστήσει σύ­στημα προειδοποίησης στο νότιο τμήμα της χώρας.

2. Σηματοδοτούσε, ασφαλώς, μια μεταβολή στο συσχετισμό δυνάμεων, προς όφελος της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία σχεδιάστηκε για να εξαναγκάσει τις Ηνωμένες Πολιτείες σε διαπραγματεύσεις ή και σε παραχωρήσεις για τη λύση διαφό­ρων ζητημάτων.

3. Σχετίζεται σίγουρα και με την κρίση του Βερολίνου: υπήρξε συνδυασμός των κινήσεων των Σοβιετικών στο Βερολίνο, μέχρι την εκλογή του αμερικανικού Κογκρέσου, δηλαδή μέχρι τη στιγμή που οι πύραυλοι θα ήταν έτοιμοι για δράση και θα χρησιμοποιούνταν ως μέσο άσκησης πίεσης υπέρ της Σοβιετι­κής Ενωσης.

Η επέκταση των βάσεων εκτόξευσης, κατά τη διάρκεια της κρίσης, φαίνεται να προκλήθηκε από τον υπολογισμό ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες, εκτιμώντας τη σοβιετική ισχυρή θέση στο Βερολίνο, θα φοβούνταν να πάρουν αντίμετρα. Ωστόσο, ο Κέννεντυ εξουδετέρωσε αυτό το επιχείρημα με το να εγγυηθεί απερί­φραστα το καθεστώς του Βερολίνου.

Το επιχείρημα ότι η εγκατάσταση πυραύλων στην Κούβα απο­σκοπούσε στην προστασία του νησιού ενάντια σε μια πιθανή εισβολή από τις Ηνωμένες Πολιτείες πείθει εν μέρει μόνο, γιατί:

Υπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στα μέσα και το σκοπό. Και μια τέτοια ενδεχόμενη ενέργεια θα προκαλούσε αντίποινα από την πλευρά των ΗΠΑ. Οι πύραυλοι που εγκαταστάθηκαν στην Κούβα θα ήταν απο­τελεσματικοί μόνο στην περίπτωση ενός πυρηνικού πολέμου ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις.

Στην κρίση αυτή, πάντως, και οι δύο υπερδυνάμεις κράτησαν μια λογική συμπεριφορά· δεν προχώρησαν σε αμετάκλητα βή­ματα και σε κάθε φάση της σύγκρουσης πήραν τα μέτρα εκείνα που θα επέτρεπαν τόσο στους ίδιους όσο και στους αντιπάλους να διαθέτουν το μεγαλύτερο δυνατό περιθώριο κινήσεων.

Το πλεονέκτημα

Οι Αμερικανοί βρίσκονταν σε θέση υπεροχής, όχι μόνον εξαιτίας της ευνοϊκότερης στρατηγικής τους θέσης, αλλά και γιατί διέθεταν το πλεονέκτημα της πρωτοβουλίας.

Η απόφαση του Κέννεντυ να επιβληθεί αποκλεισμός και όχι να βομβαρδιστεί η Κούβα ή να γίνει εισβολή σ’ αυτήν είχε δύο πλεονεκτήματα: Ο αποκλεισμός έδωσε χρόνο στη Σοβιετική Ενωση να ζυγίσει προσεκτικά την αντίδρασή της, ενώ άφησε έδαφος για παραπέρα κλιμάκωση.

Τελικά, τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όσο και η Σοβιετική Ενω­ση απέφυγαν την κλιμάκωση. Μολονότι η αμερικανική κυβέρ­νηση είχε πάρει την απόφαση για τον αποκλεισμό της Κούβας στις 21 Οκτωβρίου και την είχε αναγγείλει την επόμενη μέρα, το μέτρο αυτό, που ήταν το πρώτο σκαλοπάτι στη λογική της κλιμάκωσης, δεν εφαρμόστηκε παρά στις 24 Οκτωβρίου 1962. Ετσι:

● Ο Χρουστσώφ διέταξε την επιστροφή όλων των πλοίων.

● Οι ΗΠΑ απέφυγαν να ερευνήσουν το πρώτο σοβιετικό σκά­φος που πέρασε τον κλοιό του αποκλεισμού και αρκέστηκαν να ελέγξουν ένα φορτηγό, το οποίο είχε ναυλώσει η Σοβιετική Ενωση, αλλά ταξίδευε με ξένη σημαία.

Στην «κρίση των πυραύλων» έπαιξαν τεράστιο ρόλο οι παράγο­ντες τόσο του χρόνου όσο και του κύρους των δύο πλευρών. Η κρίση:

1. Επρεπε να λυθεί προτού να μπορέσουν να λειτουργήσουν οι βάσεις εκτόξευσης και οι πύραυλοι. Διαφορετικά το φάσμα των επιλογών θα στένευε σημαντικά για τους αμερικανούς.

2. Χρειαζόταν χειρισμούς που δεν θα άφηναν αμφιβολία για την αποφασιστικότητα των Αμερικανών να καταφύγουν σε ακραία μέτρα, αλλά ταυτόχρονα θα επέτρεπαν στους σοβιε­τικούς ν’ αποσυρθούν χωρίς να θιγεί το κύρος τους.

Τη στιγμή που οι πιθανότητες μιας αεροπορικής επίθεσης των αμερικανών φαίνονται πολύ μεγάλες, οι σοβιετικοί υποχωρούν και ο Χρουστσώφ, στις 28 Οκτωβρίου 1962, δηλώνει σε επιστο­λή του προς τον Κέννεντυ ότι:

■ Είναι έτοιμος –αρκεί να υπάρχει η εγγύηση ότι δεν θα γίνει εισβολή στην Κούβα– να διαλύσει τις βάσεις εκτόξευσης και να επαναφέρει τους πυραύλους στη Σοβιετική Ένωση.

■ Αποδέχεται τον έλεγχο της διαδικασίας από τα Ηνω­μένα Έθνη.

Τελικά, ούτε η μία ούτε η άλλη πλευρά επέμεινε στην ικανοποίη­ση του συνόλου των απαιτήσεών της:

□ Ο Χρουστσώφ δεν πήρε επίσημη διαβεβαίωση ότι οι ΗΠΑ δεν επρόκειτο ποτέ να εισβάλουν στην Κούβα.

□ Ο Κέννεντυ παραιτήθηκε από τον έλεγχο του ΟΗΕ, πράγμα που ο Φιντέλ Κάστρο είχε απορρίψει αποφασιστικά, ενώ οι σοβιετικοί δεν κατάφεραν να τον πείσουν να συμφωνήσει σ’ αυτό το σημείο.

Η κουβανική «κρίση των πυραύλων» έδειξε: Τα όρια της αμερικανικής ηγεμονίας, αλλά και τα όρια της σοβιετικής ανάμειξης στο δυτικό ημισφαίριο.

Οτι η Σοβιετική Ένωση δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει άμεσα τους πυρηνικούς πυραύλους για την επέκταση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ούτε, βεβαίως, να τους χρησιμοποιήσει ως αντίπαλο δέος επισείοντας τον φόβο πυρηνικού πολέμου.

Η σταθερότητα της στρατηγικής ισορροπίας δυνάμεων ήταν η προϋπόθεση για μια βιώσιμη συνύπαρξη ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σοβιετική Ένωση.

Η συνύπαρξη αυτή θεμελιώθηκε στη σιωπηρή συμφωνία να μη χρησιμοποιούνται τα πυρηνικά όπλα, παρά μόνον ως απειλή. Κάτι τέτοιο προϋπέθετε ότι ο έλεγχος των πυρηνικών όπλων δεν θα ξέφευγε από τα χέρια τους.

[slideshow]

Αυτό βοήθησε αποτελεσματικά τις προσπάθειες για μια συνθήκη απαγόρευσης της διασποράς των πυρηνικών όπλων και τη δημιουργία μιας απύραυλης ζώνης στη Λατινική Αμερική. Αλλωστε, η συμφωνία για την αποκατάσταση της τάξης πραγμάτων έγινε η βάση για τον ειρηνικό ανταγωνισμό στη Λατινική Αμερική.

Η Σοβιετική Ενωση δεν ήταν διατεθει­μένη να εγκαταλείψει την Κούβα του Κάστρο, αλλά ήθελε να εγκαθιδρύσει ή ν’ αποκαταστήσει πολιτικές και, κυρίως, οικονομικές σχέσεις με αρκετές λατινοαμερικανικές κυβερνήσεις που ήταν αντίπαλες του Κάστρο.

Τέλος τον τρόπο με τον οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετι­κή Ενωση συμπεριφέρονταν απέναντι στις χώρες που ήταν στη ζώνη επιρροής τους: πολλές φορές κατέφυγαν σε μέτρα, τα οποία ίσως να μην ήταν προς το συμφέρον αυτών των χωρών, χωρίς προηγουμένως να τις συμβουλευτούν.

Και η Κούβα; Η χώρα του Κάστρο διδάχτηκε απ’ αυτή την κρίση ότι στις επικίνδυνες καταστάσεις πρέπει να βασίζεται στις δικές της δυνάμεις. Η αντίθεση του Κάστρο στη διάλυση των βάσεων εκτόξευσης και την αποχώρηση των πυραύλων έδειξε ότι η Κούβα δεν θεωρούσε τον εαυτό της δορυφόρο της Σοβιετικής Ενωσης.