Το Εικοσιένα των Βαλκανίων

Oπως μπορούσε κανείς εξαρχής να φανταστεί, με βάση την καταστατική εντολή περί επανεπεξεργασίας του εθνικού μας branding, στα διακοσάχρονα του Εικοσιένα πήξαμε τελικά σε εθνοπρεπείς κοινοτοπίες που κάνουν ακόμη και το προηγούμενο ιωβηλαίο της εθνεγερσίας, από την παπαδοπουλική Ελλάδα Ελλήνων Χριστιανών, να θυμίζει επιστημονικό αναστοχασμό. Χαρακτηριστικό δείγμα, η πανηγυρική διακήρυξη με την οποία η Γιάννα Αγγελοπούλου συνόψισε το νόημα της συλλογικής μας ιδιοπροσωπίας, κατά την επίσημη τελετή του «2021» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1/12): «Η αναζήτηση, η αμφισβήτηση, η φιλομάθεια είναι τα χαρακτηριστικά του λαού μας, που έκαναν αυτόν τον τόπο ξεχωριστό. Είναι τα αναμφισβήτητα πλεονεκτήματα των Ελλήνων» –σε αντιδιαστολή, υποθέτουμε, με τους υπόλοιπους λαούς της Οικουμένης...

Ουδέν κακόν αμιγές καλού, έλεγαν όμως οι παλιοί. Μπορεί το επίπεδο του επίσημου εορτασμού της παλιγγενεσίας να μας κάνει να σκεφτόμαστε πως η πανδημία μάς απάλλαξε τουλάχιστον από απείρως ηχηρότερες αναπαραγωγές μηνυμάτων όπως το παραπάνω, αυτή καθεαυτή η επέτειος έδωσε ωστόσο την ευκαιρία και για πραγματικά καινοτόμες επεξεργασίες: διδακτορικές διατριβές που είχαν ήδη εκπονηθεί αλλά δύσκολα θα έβρισκαν εκδότη σε μια άλλη συγκυρία, αλλά και πρωτότυπες μελέτες που υλοποιήθηκαν με το βλέμμα στα φετινά διακοσάχρονα.

Αντιπερισπασμός και διπλωματία

Μία απ’ αυτές τις τελευταίες παρουσιάζουμε σήμερα εδώ. Ο λόγος για το συλλογικό έργο «Βαλκανικές αναγνώσεις του 1821», που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Μέλισσα, με εισαγωγή κι επιμέλεια του πανεπιστημιακού Αντρέα Λυμπεράτου. Ενα βιβλίο περίπου 280 σελίδων, τα κείμενα του οποίου εξετάζουν ευσύνοπτα αλλά συστηματικά τη διαχείριση που επιφύλαξε στην Ελληνική Επανάσταση καθεμιά από τις γειτονικές μας ιστοριογραφίες. Αποκρυπτογραφώντας τη σχέση του εκάστοτε τελικού προϊόντος με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που το γέννησαν, αλλά και αναδεικνύοντας τον πλουραλισμό που χαρακτηρίζει (και τις αντιθέσεις που διαπερνούν) κάθε εθνική ιστοριογραφία, σε πείσμα των παραδοσιακών απλουστευτικών προσεγγίσεων.

Οπως επισημαίνει η εισαγωγή του βιβλίου, η θέαση του Εικοσιένα από τον εθνοκρατικό λόγο των γειτονικών μας χωρών (ακραία ή ήπια αντανάκλαση του οποίου συνιστούν κατά κανόνα οι αντίστοιχες ιστοριογραφίες) πέρασε αναγκαστικά από δύο Συμπληγάδες. Τον απροκάλυπτο εθνικισμό, αφ’ ενός, που αντίκριζε την Ελληνική Επανάσταση μέσα από το πρίσμα των εγχώριων εθνογενετικών διεργασιών, αναζητώντας σ’ εκείνη μια θέση γι’ αυτές τις τελευταίες. Και τις επιταγές της «ιστορικής διπλωματίας», αφ’ ετέρου, με την ανάδειξη της συμμετοχής Βαλκάνιων «αλλοεθνών» στον ελληνικό Αγώνα να επιστρατεύεται συνήθως ως θεραπαινίδα των εκάστοτε κεντρικών διπλωματικών επιλογών. Με αποτελέσματα ενίοτε φαιδρά, όπως η ανταποδοτική εξύμνηση, από γνωστό Ελληνα ιστορικό, των ίδιων ακριβώς Νοτιοσλάβων αγωνιστών του 1821 σαν «Βουλγάρων» και «Σέρβων» ταυτόχρονα, σε παράλληλες ημερίδες και εκδόσεις αφιερωμένες στις αντίστοιχες «διαχρονικές» συμπράξεις...

Τα πράγματα δεν ήταν άλλωστε καθόλου ρόδινα εξαρχής –από την ίδια, δηλαδή, τη δρομολόγηση του Εικοσιένα, η ηγεσία του οποίου έβλεπε τους υπόλοιπους Βαλκάνιους σαν τακτικούς μεν συμμάχους αλλά στρατηγικά δυνητικούς ανταγωνιστές. Το «Σχέδιον Γενικόν» της Φιλικής Εταιρείας για την κήρυξη της επανάστασης, θυμίζει ο επιμελητής, ανέθετε στους Σέρβους (που διέθεταν ήδη αυτόνομη επικράτεια) τον ρόλο ενός αποσπάσματος αντιπερισπασμού, προορισμένου να δεχτεί το κύριο βάρος της «εχθρικής φάλαγγος», «διά να κατορθώσουν οι Ελληνες τους σκοπούς των ευκολώτερα». Προβλεπόταν, μάλιστα, να ξεκινήσουν οι Σέρβοι τις εχθροπραξίες, για να μην τους δοθεί η δυνατότητα, επωφελούμενοι της εξέγερσης στον Νότο, «να προχωρήσουν όσον δεν συμφέρει εις την Ελλάδα και την Θράκην» (σ. 20). Τελικά, όπως όλοι γνωρίζουμε, ο ηγεμόνας τους Μίλος Ομπρένοβιτς τα βρήκε με την Πύλη, αφήνοντας τον Υψηλάντη στα κρύα του λουτρού.

Βουργάροι κι Αρβανίτες...

Η διαχείριση αυτής της εξέλιξης από τη σερβική ιστοριογραφία αποτελεί το αντικείμενο του πρώτου κεφαλαίου, που υπογράφει ο κ. Λυμπεράτος. Ξεκινώντας από τα πιο πρόσφατα (και ως επί το πλείστον απολογητικά) κείμενα και καταλήγοντας στις πηγές τις κοντινότερες προς τα γεγονότα, ο συγγραφέας εξετάζει πώς ο αρχικός ανταγωνισμός των εκατέρωθεν ελίτ, με επιδιαιτητή την Ευρώπη, μετασχηματίστηκε σταδιακά στο ιδεολόγημα περί διαχρονικής «ελληνοσερβικής φιλίας», απότοκο συγκεκριμένων εξελίξεων και πολιτικοδιπλωματικών συσχετισμών του εικοστού αιώνα.

Ενα δεύτερο κείμενο του ίδιου συγγραφέα, με αντικείμενο τούτη τη φορά τις βουλγαρικές προσλήψεις του Εικοσιένα, αναλύει πώς εξελίχθηκε η αντιμετώπιση της συμμετοχής «Βουλγάρων» στην επανάσταση: άλλοτε σαν εθνική συνδιεκδίκηση του μείζονος αυτού βαλκανικού γεγονότος κι άλλοτε σαν έκφραση διεθνιστικής αλληλεγγύης. Ενδιαφέρουσες είναι η ανασύσταση της γενεαλογίας της οικειοποίησης -ήδη από τη δεκαετία του 1840- του Σουλιώτη οπλαρχηγού Μάρκου Μπότσαρη σαν δήθεν «Βουλγάρου από τα Βοδενά», αλλά και η αποκωδικοποίηση της ονομασίας με την οποία το Εικοσιένα πέρασε στη βουλγαρική λαϊκή φιλολογία και λόγια ιστοριογραφία: «ζαβέρα» («για[την]πίστη», κατά την κρατούσα εκδοχή, που κάθε άλλο όμως παρά γίνεται καθολικά αποδεκτή).

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αποδεικνύεται και η μελέτη του Γιώργου Μανιού για τη διαχείριση του Εικοσιένα από τη ρουμανική ιστοριογραφία, με κεντρικό άξονα τη θέση του εγχώριου κινήματος του Τούντορ Βλαντιμιρέσκου στο εγχείρημα των Φιλικών. Ο συγγραφέας εξηγεί πως, εδώ κι ενάμιση αιώνα, η κυρίαρχη πρόσληψη αυτής της επεισοδιακής σύμπραξης παλινδρομεί ανάλογα με τα βασικά χαρακτηριστικά του εκάστοτε καθεστώτος. Μέχρι τον Β' Παγκόσμιο, το κίνημα του Βλαντιμιρέσκου ερμηνευόταν σαν κατά βάση «ανθελληνικό», απόπειρα χειραφέτησης των Ρουμάνων από τον φαναριώτικο -πρωτίστως- ζυγό. Μετά το 1945 ο κομμουνιστής ιστορικός Αντρέι Οτσέτεα το αποκατέστησε ως αντιοθωμανική εξέγερση σε συμπόρευση με την Ελληνική Επανάσταση –θεώρηση που ανατράπηκε ξανά τη δεκαετία του 1970, όταν ο Τσαουσέσκου επανέφερε μια άκρως εθνικιστική ανάγνωση του παρελθόντος. Μετά την ανατροπή του τελευταίου, το 1989, παρατηρείται μια αμήχανη διασύνδεση του εθνικισμού με τον ευρωπαϊσμό, με ελπιδοφόρες εξαιρέσεις όπως η εύστοχη αποδόμηση των εθνικών μύθων από τον Λουτσιάν Μπόγια.

Στο δικό του κείμενο για την αλβανική ιστοριογραφία, ο Ηλίας Σκουλίδας επικεντρώνεται κυρίως σε δύο σημεία: την παραδοσιακή πρόσληψη του Εικοσιένα ως «αλβανικού εμφυλίου» (χριστιανών Αρβανιτών και μουσουλμάνων «Τουρκαλβανών») για λογαριασμό των «ξένων» (Ελλήνων και Οθωμανών), αφ’ ενός, και την πρόσφατη εθνική «αποκατάσταση» του Αιγύπτιου μονάρχη Μοχάμεντ Αλι, πατέρα του Ιμπραήμ, ως ακόμη ενός ένδοξου «ομογενούς», αφ’ ετέρου.

Η μετάβαση, τέλος, από την οθωμανική στην πρώιμη τουρκική εθνική ιστοριογραφία, με εντοπισμό των ανομολόγητων μεταξύ τους συνεχειών (κυρίως όσον αφορά τη λατρεία του ισχυρού συγκεντρωτικού κράτους, η παρακμή του οποίου επέφερε -ή επέτρεψε- τελικά την αποστασία των «κακομαθημένων» Ρωμιών), εξετάζεται διεξοδικά από τον Αντώνη Χατζηκυριάκου. Αναδεικνύοντας, ταυτόχρονα, δύο αξιοσημείωτες αποκλίσεις απ’ αυτόν τον κανόνα: την πρώτη μαρξιστική ενασχόληση με την Ελληνική Επανάσταση (από τον Κερίμ Σαντί εν έτει 1941) και την έμφαση στον ναυτικό παράγοντα από τον απόστρατο στρατιωτικό Φεβζί Κούρτογλου (1944).