Ερπύστριες στο δρόμο του Αντρέα;

Συνεχίζοντας τη δημοσίευση άγνωστων ιστορικών τεκμηρίων για τη δρομολόγηση και τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις της Μεταπολίτευσης, η στήλη μεταφέρεται σήμερα στο 1980, για να παρακολουθήσει την εσωτερική συζήτηση της βρετανικής διπλωματίας σχετικά με το ενδεχόμενο στρατιωτικού πραξικοπήματος στην περίπτωση εκλογικής νίκης του ΠΑΣΟΚ.

Σε αντίθεση με το δημοφιλές συντηρητικό σχήμα, σύμφωνα με το οποίο ο «εθνάρχης» Καραμανλής και το κόμμα του διασφάλισαν πλήρως τους δημοκρατικούς θεσμούς μέσα στους πρώτους μήνες από την καθεστωτική μεταβολή του 1974, αλλά και την παράπλευρη εκδοχή του ίδιου σχήματος, σύμφωνα με την οποία αυτή η διασφάλιση ολοκληρώθηκε με την ένταξή μας το 1979/1981 στην ΕΟΚ, η ανάγνωση της εσωτερικής αλληλογραφίας του Φόρεϊν Οφις πιστοποιεί πως η πιθανότητα μιας νέας 21ης Απριλίου 1967 δεν απασχολούσε μόνο όσους είχαν πληρώσει ακριβά αυτή την προηγούμενη εκτροπή, αλλά και υπηρεσίες που είχαν αντικειμενικά κάθε λόγο να είναι πολύ πιο ψύχραιμες. Τα σχετικά έγγραφα εντοπίστηκαν στους φακέλους FCO 9/2959 και FCO 9/2960 των Εθνικών Αρχείων της Βρετανίας.

Τανκς εναντίον «ολοκληρωτισμού»

Η ιστορία μας ξεκινά τον Ιούνιο του 1980, ενώ η Ελλάδα είχε ήδη μπει σε άτυπη προεκλογική περίοδο μετά τη μεταπήδηση του Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας (5.5.1980) και την εκλογή του Γεωργίου Ράλλη ως πρωθυπουργού από την Κ.Ο. της Ν.Δ. (8.5.1980). Απέχουμε ακόμη δεκάξι μήνες από τις εκλογές που πραγματοποιήθηκαν τελικά στις 18 Οκτωβρίου 1981 κι έφεραν τον Ανδρέα Παπανδρέου στην εξουσία με ποσοστό 48,06%, η πρωτοκαθεδρία όμως του ΠΑΣΟΚ θεωρούνταν ήδη προδιαγεγραμμένη, με μοναδικό ερώτημα την έκταση της νίκης του.

«Η πιθανότητα στρατιωτικού πραξικοπήματος στην Ελλάδα, αν το ΠΑΣΟΚ κερδίσει τις προσεχείς εκλογές, έχει καταστεί εδώ και κάμποσο καιρό στο τμήμα κάτι σαν ψύχωση» | Τίμοθι Ντόουντ, επικεφαλής του Τμήματος Νότιας Ευρώπης του Φόρεϊν Οφις (6.1.1981)

Στις 12 Ιουνίου, ο Βρετανός πρέσβης Ιαν Σάδερλαντ στέλνει στο Λονδίνο μια πολυσέλιδη εμπιστευτική έκθεση με τίτλο «Το ΠΑΣΟΚ και η Αριστερά στην ελληνική πολιτική», επιχειρώντας να απαντήσει στον (δεξιό) προβληματισμό των ημερών, αν «το ΠΑΣΟΚ έχει ολοκληρωτικές τάσεις» και ποιες προοπτικές ανοίγονταν στην Ελλάδα ύστερα από μια ενδεχόμενη εκλογική νίκη του (FCO 9/2959/70). Αφορμή για την κατάρτισή της, διαβάζουμε, έδωσε η πρόσφατη τότε συζήτηση γύρω από την ερώτηση του ανταποκριτή των «Τάιμς» στην Αθήνα προς τον νέο πρωθυπουργό, κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου, «αν μπορεί να εγγυηθεί ότι, σε περίπτωση που ο ελληνικός λαός δώσει την πλειοψηφία στο ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, θα του επιτραπεί να αναλάβει ομαλά την εξουσία». Ο μεν Ράλλης απάντησε πως «η απόφαση του λαού θα γίνει φυσικά σεβαστή», όμως ο υπουργός Αμυνας (και μελλοντικός αρχηγός της Ν.Δ. το 1981-1984), Ευάγγελος Αβέρωφ, έσπευσε να ξεκαθαρίσει αμφίσημα πως «ο κυρίαρχος λαός δεν πρόκειται να δώσει την εξουσία σ’ ένα κόμμα που πιστεύω πως αποσκοπεί στην εγκαθίδρυση μονοκομματικού κράτους».

Κάθε άλλο παρά φιλικά διατεθειμένος απέναντι στο ΠΑΣΟΚ και την υπόλοιπη Αριστερά, ο Σάδερλαντ περιγράφει αναλυτικά στην έκθεσή του τη σταδιακή στροφή του Ανδρέα από τον πρώιμο μεταπολιτευτικό ριζοσπαστισμό του σ’ έναν πολύ μετριοπαθέστερο «πραγματισμό», τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική πολιτική του, για να προχωρήσει κατόπιν στο κρίσιμο ζήτημα που απασχολούσε τον ίδιο και τους προϊσταμένους του: «Το ερώτημα είναι αν αυτή η εξέλιξη αποτελεί καθαρά τακτικό ελιγμό, σχεδιασμένο να αποφύγει την πιθανότητα παρέμβασης από οποιαδήποτε πηγή για να αποτραπεί η κατάκτηση της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ. Σ’ αυτή την περίπτωση, έχοντας αποκτήσει την εξουσία, ο Παπανδρέου δεν θα μπορούσε να επιστρέψει στην αρχική πολιτική του στην ακραία της μορφή; Θα μπορούσε, αλλά αμφιβάλλω γι’ αυτό. Αν το έκανε θα κατέληγε σχεδόν σίγουρα σε συνταγματική κρίση μεταξύ του Παπανδρέου ως πρωθυπουργού και του προέδρου Καραμανλή, οδηγώντας πιθανόν σε επέμβαση του στρατού. Αυτό που φοβούμαι περισσότερο, αν το ΠΑΣΟΚ πάρει την εξουσία, είναι μια φυγή κεφαλαίων που θα επιφέρει οικονομική κρίση, κυβερνητική αποδιάρθρωση λόγω έλλειψης εμπειρίας και φραξιονιστικής πάλης στο ΠΑΣΟΚ, και την ευκαιρία που θα δοθεί στους κομμουνιστές να προκαλέσουν αναστάτωση».

Σε κάθε περίπτωση, ο πρέσβης δεν πίστευε πάντως καθόλου (και πολύ σωστά) στις υποτιθέμενες ολοκληρωτικές προθέσεις του Αντρέα: «Αν ο Παπανδρέου αναλάβει την εξουσία, προκειμένου να εφαρμόσει κάποιο πρόγραμμα θα χρειαστεί να εξουδετερώσει εχθρούς και να εγκαταστήσει φίλους στη δημόσια διοίκηση. Αυτό θα είναι μια δύσκολη και αποδιοργανωτική διαδικασία. Δεν πιστεύω όμως ότι το τέρμα αυτής της διαδικασίας είναι, στο μυαλό του Παπανδρέου, η μόνιμη εγκατάστασή του στην εξουσία επικεφαλής ενός μονοκομματικού συστήματος. Ακόμη κι αν το επιθυμούσε -που αμφιβάλλω- πρέπει να γνωρίζει πως οι εγγενείς άμυνες του τωρινού ελληνικού δημοκρατικού συστήματος είναι υπερβολικά ισχυρές και πως ο δρόμος προς ένα μονοκομματικό σύστημα είναι φραγμένος από τα τανκς του στρατού».

Εκτροπή ο πρέσβης διέβλεπε, πάντως, ακόμη και στην περίπτωση που το ΠΑΣΟΚ δεν κατάφερνε να αποσπάσει την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών κι επιζητούσε την κοινοβουλευτική στήριξη των κομμουνιστών: μια κυβέρνηση συνασπισμού ΠΑΣΟΚ-ΚΚΕ, ξεκαθαρίζει, «θα ήταν ο ασφαλέστερος δρόμος για να προκαλέσει τις ένοπλες δυνάμεις, το στελεχικό δυναμικό των οποίων παραμένει ουσιαστικά συντηρητικό κι αντικομμουνιστικό, να επέμβουν στην πολιτική ζωή». Ως εκ τούτου, σε περίπτωση σχετικής μόνο πλειοψηφίας του κόμματός του, ο Αντρέας λογικό ήταν να σχηματίσει κυβέρνηση μειοψηφίας και να προκηρύξει νέες εκλογές, όπως ακριβώς είχε κάνει κι ο πατέρας του το 1963-1964.

Ενας ιστορικός σε χρόνο ενεστώτα

Η ανάγνωση της έκθεσης του Σάδερλαντ ενθουσίασε τους προϊσταμένους του στο Λονδίνο, που αποφάσισαν να την τυπώσουν για εσωτερική διακίνηση στο Φόρεϊν Οφις, κάθε άλλο παρά τους καθησύχασε ωστόσο. Στις 2 Ιουλίου 1980, ο επικεφαλής του Τμήματος Νότιας Ευρώπης, σερ Τίμοθι Ντόουντ, απευθύνθηκε έτσι στην πρεσβεία (FCO 9/2959/73), ζητώντας κάποιες κρίσιμες διευκρινίσεις: «Συμφωνούμε με την εκτίμηση ότι, παρά τις νύξεις για μετριασμό της πολιτικής του, μια νίκη του ΠΑΣΟΚ στις επόμενες εκλογές θα ήταν επικίνδυνη για τα δυτικά συμφέροντα. Η χρήσιμη σύνοψη των πολιτικών [προτάσεων] του Παπανδρέου στην παράγραφο 8 μιλά από μόνη της. Η πιθανότητα στρατιωτικού πραξικοπήματος μνημονεύεται αλλά αποφεύγεται (σοφά) να θιγεί ρητά. Αν ήταν δυνατό να επιχειρηθεί μια ανάλυση των περιστάσεων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε ανάληψη δράσης από στρατιωτικούς (τι είδους και από ποιους;), θα μας ενδιέφερε πολύ να τη δούμε».

Με τον πρέσβη να έχει πάρει ήδη την καλοκαιρινή άδειά του, και προσωρινό αντικαταστάτη του (επιτετραμμένο) τον καθ’ ύλην άσχετο εμπορικό ακόλουθο Πάτρικ Φεργουέδερ, η απάντηση σ’ ένα τόσο λεπτό ζήτημα ήταν φυσικά λογικό να καθυστερήσει. Τελικά δόθηκε έξι ολόκληρους μήνες αργότερα, διά χειρός όχι του πρέσβη αλλά του συμβούλου της πρεσβείας (1980-1983), Μάικλ Λιουέλιν-Σμιθ (Michael Llewellyn Smith).

Γνωστότερος στο ευρύ κοινό ως ιστορικός, η διδακτορική διατριβή του οποίου («Το όραμα της Ιωνίας») μελετά τη μικρασιατική εκστρατεία του 1919-1922 κι είχε ήδη εκδοθεί στα αγγλικά από το 1972 (στα ελληνικά θα κυκλοφορήσει το 2003, μετά τη θητεία του ως πρέσβη στην Αθήνα το 1996-1999), ο τελευταίος συνέταξε στις 23 Δεκεμβρίου 1980 μια πυκνογραμμένη τρισέλιδη έκθεση με τίτλο «Στρατιωτική επέμβαση στην Ελλάδα». Είχε τη μορφή επιστολής προς τον Ντόουντ, κοινοποιήθηκε όμως επίσης στις βρετανικές διπλωματικές αποστολές στην Αγκυρα, στη Λευκωσία, στο ΝΑΤΟ και στις Βρυξέλλες (FCO 9/2960/101).

Στο μεσοδιάστημα ο στρατός είχε επιβάλει δικτατορία στη γειτονική Τουρκία (12.9.1980), με πρόσχημα την ανάγκη επιβολής της τάξης που διατάρασσαν οι φασιστικές επιθέσεις των Γκρίζων Λύκων και η απαντητική βία της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς· δικτατορία αιμοσταγή μεν, που απολάμβανε όμως την πλήρη υποστήριξη των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Η έκθεση του Λιουέλιν-Σμιθ μπορεί ως εκ τούτου να διαβαστεί και ως απάντηση σε μια υπηρεσιακή βολιδοσκόπηση που δεν εξέφραζε απλά φόβο για ενδεχόμενη αντιδημοκρατική εκτροπή, αλλά εκλάμβανε ταυτόχρονα αυτή την τελευταία σαν το δυνητικά μικρότερο κακό, προκειμένου η Ελλάδα να κρατηθεί πάση θυσία στο δυτικό στρατόπεδο.

Εξ ου και ο συντάκτης της, λιγότερο ψυχροπολεμικός από τους προϊσταμένους του, εξορκίζει με τα επιχειρήματά του το κακό, κρατώντας αναπόφευκτα και μια στοιχειώδη πισινή.

Το πλήρες κείμενο έχει ως εξής:

«Στην επιστολή σας της 2ας Ιουλίου προς τον Πάτρικ Φεργουέδερ, με την οποία τον ευχαριστούσατε για την πρεσβευτική έκθεση της 12ης Ιουνίου περί του ΠΑΣΟΚ και της Αριστεράς, είπατε ότι θα ενδιαφερόσασταν για μια ανάλυση σχετικά με τις περιστάσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε στρατιωτική επέμβαση στην ελληνική πολιτική ζωή.
2. Δεν βιαστήκαμε να απαντήσουμε. Είναι ένα δύσκολο θέμα, όπου οι εκτιμήσεις δίχως στοιχεία παίζουν μεγάλο ρόλο, ελλείψει προσωπικής γνώσης των απόψεων μιας μεγάλης μερίδας του σώματος των αξιωματικών (ιδίως των ανωτέρων).
3. Αντί για ανάλυση, κατατίθενται πάντως εδώ κάποιες σκέψεις:
(1) Δεν θα υπάρξει στρατιωτική επέμβαση πριν από τις επόμενες βουλευτικές εκλογές. Το αρνητικό κλίμα για οποιαδήποτε στρατιωτική επέμβαση καλύπτει όλο τον πολιτικό κόσμο (με εξαίρεση μια μικροσκοπική περιθωριακή Ακροδεξιά), τον λαό εν γένει και, πιστεύουμε, το ίδιο το σώμα των αξιωματικών. Η διαχείριση της μετάβασης στη δημοκρατική διακυβέρνηση μετά το 1974 από την κυβέρνηση Καραμανλή κατάφερε να απονομιμοποιήσει τη χούντα εξαιτίας της αναποτελεσματικότητας και της βαρβαρότητάς της, και καμιά απολύτως απόπειρα δεν έχει γίνει για αποκατάσταση των φυλακισμένων χουντικών ηγετών. Θα περάσει κάμποσος καιρός προτού οι Ελληνες ξεχάσουν τα μαθήματα του 1967-1974.
(2) Η ελληνική παράδοση υποδεικνύει πως, αν λάβει χώρα στρατιωτική ενέργεια, θα πάρει τη μορφή άμεσης επέμβασης μάλλον παρά ισχυρής παρασκηνιακής πίεσης. (Η τουρκική και η ελληνική εμπειρία είναι, παρεμπιπτόντως, αρκετά διαφορετικές. Το σώμα των Ελλήνων αξιωματικών, μολονότι βλέπει τον εαυτό του σαν θεματοφύλακα των εθνικών συμφερόντων και της εδαφικής ακεραιότητας, δεν έχει την ίδια δέσμευση που έχουν οι Τούρκοι απέναντι σε μια συγκεκριμένη συνταγματική τάξη ή ιστορική κληρονομιά. Το καθεστώς του Ατατούρκ υπήρξε προϊόν των Τούρκων στρατιωτικών. Τα ελληνικά Συντάγματα είναι προϊόντα του πολιτικού κόσμου. Το ελληνικό πραξικόπημα του 1967 υπήρξε ως εκ τούτου μια βίαιη διακοπή της πολιτικής εξέλιξης, ενώ τα τουρκικά πραξικοπήματα φαίνονται από εδώ ως προέκταση με άλλα μέσα του συνεχιζόμενου πολιτικού ρόλου των στρατιωτικών.)
4. Σε ποιες περιπτώσεις θα μπορούσαν οι στρατιωτικοί να μπουν στον πειρασμό να επέμβουν μετά τις εκλογές; Ας εξετάσουμε τρεις περιπτώσεις:
(α) μια σοβαρή και παρατεταμένη εσωτερική αναταραχή
(β) προδοσία των ελληνικών συμφερόντων στην εξωτερική πολιτική
(γ) επιτυχής κατάκτηση της εξουσίας από τους κομμουνιστές.
5. (α) Σοβαρή παρατεταμένη αναταραχή. Φυσικά ο στρατός θα μπορούσε ενδεχομένως να επέμβει αν κατέρρεε η τάξη. Το ερώτημα είναι, πότε. Πιστεύω ότι, δεδομένου του τωρινού κλίματος της κοινής γνώμης, θα χρειαζόταν πολύς καιρός προτού οι αξιωματικοί πείσουν τους εαυτούς τους να επέμβουν. Για να δούμε τις περιστάσεις στις οποίες θα μπορούσε αυτό να προκύψει: αν οι επόμενες εκλογές παραγάγουν ένα κοινοβούλιο δίχως απόλυτη πλειοψηφία, κι ακολουθήσει μια περίοδος παρατεταμένων πολιτικών ελιγμών, με ομάδες εξτρεμιστών να βγαίνουν στους δρόμους, ακόμη και τότε μπορούμε να περιμένουμε πως ο στρατός θα συγκρατηθεί για πάρα πολύ καιρό· ώσπου, δηλαδή, να καταστεί αρκετά σαφές πως οι πιθανότητες πολιτικής θεραπείας έχουν εξαντληθεί. Συνεπώς θα έχουμε άφθονο χρόνο να επισημάνουμε τα σημάδια μιας πιθανής επέμβασης.
(β) Εξωτερική πολιτική. Μια εθνική καταστροφή – εξευτελιστική, τουτέστιν, ήττα από την Τουρκία που θα πρόκυπτε από απερίσκεπτη πολιτική ή πρόκληση, ή η απώλεια κάποιου νησιού, θα μπορούσε να οδηγήσει τον στρατό να επέμβει. Το κριτήριο θα ήταν αν είχε πειστεί ότι το φταίξιμο ήταν των πολιτικών – [όπως έγινε με] το πραξικόπημα του Σεπτεμβρίου του 1922. Τι τρέχει όμως με μια άμεση αλλαγή προσανατολισμού στη διεθνή πολιτική; Πιστεύουμε ότι το σώμα των αξιωματικών είναι σε μεγάλο βαθμό υπέρ του ΝΑΤΟ. Αυτό δεν σημαίνει όμως απαραίτητα πως η πολιτική του ΠΑΣΟΚ για απόσυρση από το ΝΑΤΟ και κλείσιμο των αμερικανικών βάσεων θα προκαλούσε επέμβαση των στρατιωτικών. Αυτό θα εξαρτιόταν εν μέρει από την ικανότητα του Παπανδρέου να πείσει τον στρατό ότι θα μπορούσε να εγγυηθεί και θα εγγυούνταν μια ισχυρή αμυντική ικανότητα της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένης της προμήθειας των αναγκαίων εξοπλισμών και ανταλλακτικών· εν μέρει δε από την ικανότητά του να εξουδετερώσει τις αντιδράσεις των στρατιωτικών τοποθετώντας υποστηρικτές του ΠΑΣΟΚ σε θέσεις-κλειδιά (βλ. τις προσπάθειές του το 1964). Οι πρόσφατες δηλώσεις του Παπανδρέου, για εσωτερική κατανάλωση από τον στρατό, ότι συμμερίζεται τις ανησυχίες τους, δείχνει πόσο προσεκτικός θα είναι για να τους προσεταιριστεί. Η διαίσθησή μου είναι πως θα μπορούσε να εφαρμόσει σταδιακά μια αδέσμευτη πολιτική δίχως να προκαλέσει στρατιωτική επέμβαση, εφόσον μπορέσει να εμπνεύσει εμπιστοσύνη στον εαυτό του ως ηγέτη που δεν θα πρόδιδε τα εθνικά συμφέροντα στην εξωτερική πολιτική ούτε θα επέτρεπε στους κομμουνιστές να βάλουν πόδι στο εσωτερικό. Το σίγουρο είναι πως θα καθορίσει το εύρος και τον ρυθμό του προγράμματός του με τη σκέψη μιας στρατιωτικής επέμβασης στο μυαλό του.
6. Κομμουνισμός. Η άμεση προοπτική κομμουνιστικής κυβέρνησης και η κατάληψη της εξουσίας καθεαυτή θα πυροδοτούσαν πιθανότατα στρατιωτική επέμβαση. Δεν υπάρχει όμως προοπτική κομμουνιστικής κυβέρνησης στην Ελλάδα στο ορατό μέλλον. Αυτό που είναι πιθανότερο είναι μια μετεκλογική κατάσταση στην οποία το ΚΚΕ να κρατά στα χέρια του την ισορροπία δυνάμεων, όπως το 1936 (κι αυτό οδήγησε στη δικτατορία του Μεταξά). Σ’ αυτές τις περιστάσεις ο Παπανδρέου θα κατέφευγε πιθανότατα γρήγορα στον λαό για μια νέα εντολή, όπως έκανε ο πατέρας του το 1963-64. Μας λέει ότι δεν πρόκειται να συνεργαστεί με το ΚΚΕ και δεν υπάρχει κανένας λόγος να μην το πιστέψουμε αυτό· ένας από τους λόγους που έχει για να απορρίψει την εξάρτηση από το ΚΚΕ είναι αναμφίβολα ο φόβος του μήπως προκαλέσει στρατιωτική επέμβαση.
7. Συμπέρασμά μου είναι ότι στρατιωτική επέμβαση (εννοώ σημαντικό κίνημα με σοβαρές πιθανότητες επιτυχίας) θα ήταν απίθανη κατά την πρώτη διετία μιας κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (ή σε μια κατάσταση ακυβερνησίας), εκτός αν (i) το ΠΑΣΟΚ συμμαχήσει με το ΚΚΕ ή φανεί να το έχει το ΚΚΕ στο χέρι, ή (ii) μια ΠΑΣΟΚική ή άλλη κυβέρνηση οδηγήσει τη χώρα σε κάποια εξευτελιστική εθνική καταστροφή.
8. Χωρίς αμφιβολία η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία αυτή καθεαυτή θα μπορούσε να κάνει κάποιους ανώτατους αξιωματικούς και κάποιους πολιτικούς της Δεξιάς να σκεφτούν κάποιον τρόπο εκδίωξης της νέας σοσιαλιστικής κυβέρνησης με κάθε διαθέσιμο μέσο, της βίας συμπεριλαμβανομένης σε έσχατη ανάγκη. (Υπάρχουν ήδη αποδεικτικά στοιχεία, όπως γνωρίζετε, συνωμοσιών από χουντικά στοιχεία. Μια νίκη των σοσιαλιστών θα προσέθετε και νέους συνωμότες). Οσον αφορά την αποτελεσματικότητα αυτών των ανθρώπων, πολλά θα μπορούσαν να εξαρτηθούν από τη στάση σεβάσμιων δεξιών πολιτικών ηγετών και ιδιαίτερα του Αβέρωφ, τον οποίο ο στρατός εμπιστεύεται και ο οποίος πιστεύει ότι το ΠΑΣΟΚ θα ήταν καταστροφικό για την Ελλάδα. Προσωπικά αμφιβάλλω αν, μέσα στην πρώτη διετία μιας κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, αυτά τα στοιχεία θα αποκτούσαν επαρκή ισχύ για να προβούν σε μια επιτυχημένη κίνηση. Η δύναμή τους όμως, και η πεποίθησή τους για την ανάγκη να δράσουν, θα εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από την πολιτική και την κυβερνητική αποτελεσματικότητα του ΠΑΣΟΚ. Αν οι περιστάσεις που σκιαγράφησα παραπάνω συνδυαστούν κατά κάποιο τρόπο, η πιθανότητα στρατιωτικής επέμβασης θα αυξηθεί. Αναποτελεσματική εσωτερική διακυβέρνηση, μια αδέσμευτη εξωτερική πολιτική, εμφανής αποτυχία να διασφαλιστεί η αμυντική ικανότητα της Ελλάδας εκτός ΝΑΤΟ, αυξανόμενη επιρροή της ριζοσπαστικής πτέρυγας του ΠΑΣΟΚ ή των κομμουνιστών, θα ήταν συνδυαστικά ένα επικίνδυνο μίγμα. Το ίδιο και μια συνταγματική κρίση μεταξύ του Καραμανλή και του Παπανδρέου. Η σταθερότητα της Ελλάδας μετά το 1974 δεν είναι βαθιά ριζωμένη· τέτοιες περιστάσεις θα μπορούσαν να προκύψουν και ο συνδυασμός κάποιων απ’ αυτές ή όλων τους θα μπορούσε να καταστήσει τον στρατό ανήσυχο. Δεν ξέρω μέχρι πού θα μπορούσε να αντέξει η υπομονή του, θεωρώ όμως ότι θα άντεχε αρκετά ώστε να επισημάνουμε αρκούντως τις όποιες σκέψεις περί επέμβασης.
9. Τούτη η επιστολή αφορά κυρίως εκείνους τους εθνικιστές, πατριώτες αξιωματικούς που κυριαρχούν στις ένοπλες δυνάμεις. Το κλειδί για μια επιτυχή στρατιωτική επέμβαση θα ήταν η ανάμιξη ορισμένων και η ανοχή των περισσοτέρων απ’ αυτούς. Ενα πετυχημένο πραξικόπημα από την Ακροδεξιά και τους βασιλόφρονες μονάχα, ή από την Ακρα Αριστερά, είναι πολύ δύσκολο να το φανταστεί κανείς».

Παθήματα – μαθήματα;

Παραλαμβάνοντας την έκθεση, ο τμηματάρχης Νότιας Ευρώπης εκδήλωσε την ευαρέσκειά του. Ταυτόχρονα όμως, κατέθεσε κάποιες αντιρρήσεις που θα μπορούσαν να εκληφθούν και ως συγκαλυμμένη προσδοκία:

«1. Σας ευχαριστώ πολύ για την ενδιαφέρουσα επιστολή σας της 23ης Δεκεμβρίου. Οπως γνωρίζετε, η πιθανότητα στρατιωτικού πραξικοπήματος στην Ελλάδα αν το ΠΑΣΟΚ κερδίσει τις προσεχείς εκλογές έχει καταστεί εδώ και κάμποσο καιρό στο τμήμα κάτι σαν ψύχωση. Βρήκαμε τα επιχειρήματά σας εν γένει και πειστικά και καθησυχαστικά.
2. Καλοδεχούμενα θα ήταν, παρ' όλα αυτά, κάποια πρόσθετα σχόλια σε μια συγκεκριμένη πτυχή του ζητήματος την οποία διαπραγματεύεστε υπαινικτικά μονάχα, όταν συμπεραίνετε πως οι πατριώτες αξιωματικοί που κυριαρχούν στις ένοπλες δυνάμεις θα περιμένουν να δουν πώς παίζει ο Παπανδρέου κι ότι δεν θα επέμβουν παρά μονάχα σε συγκεκριμένες, πολύ σοβαρές περιστάσεις. Η υπόθεση είναι απ’ ό,τι φαίνεται πως μια κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δεν θα επιδιώξει να αναμιχθεί σε στρατιωτικά ζητήματα, π.χ. προαγωγές, αποστρατείες, τοποθετήσεις κ.λπ.· δεν θα υπάρξει δηλαδή κάποια αξιόλογη απόπειρα να τοποθετηθούν σε θέσεις-κλειδιά οπαδοί του ΠΑΣΟΚ, αφαιρώντας έτσι από το τωρινό Γενικό Επιτελείο και τους άμεσους συνεργάτες του την ικανότητα να κάνουν πραξικόπημα. Μπορεί να διατυπωθεί μια τέτοια υπόθεση; Ενδεχομένως τα μαθήματα του 1967-1974 και η εγγενής επιφυλακτικότητα του ίδιου του Παπανδρέου να αποτελούν επαρκή εγγύηση. Μπορεί ως εκ τούτου να θεωρήσει κανείς μικρό τον κίνδυνο να πυροδοτηθεί στρατιωτική επέμβαση από μια κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ που θα εκκαθαρίσει τις ένοπλες δυνάμεις, ή ακόμη κι από τον φόβο ότι ενδέχεται να το κάνει;»

Στους φακέλους που μελετήσαμε δεν εντοπίστηκε κάποια απάντηση του Λιουέλιν Σμιθ στο παραπάνω έγγραφο, μολονότι λογικά αυτό δεν μπορεί να έμεινε αναπάντητο. Από άλλες πηγές γνωρίζουμε, βέβαια, ότι τον Φλεβάρη του 1983 ο σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα προειδοποίησε τον Ανδρέα Παπανδρέου για επικείμενη απόπειρα πραξικοπήματος, που επρόκειτο να εκδηλωθεί πριν από τις προγραμματισμένες αποστρατείες εκείνης της χρονιάς και στην οποία ήταν «κατά κάποιον τρόπο αναμειγμένος» ο έκπτωτος βασιλιάς.

Η κυβέρνηση προχώρησε σε «άσκηση ετοιμότητας», σε συνδυασμό με μαζική κινητοποίηση των κομματικών μηχανισμών του ΠΑΣΟΚ και της Αριστεράς, και αποστρατείες βασιλοφρόνων ιδίως αξιωματικών στα ανώτατα κι ανώτερα κλιμάκια των ενόπλων δυνάμεων. Οπως προκύπτει δε από το δημοσιευμένο κι αδημοσίευτο Αρχείο Καραμανλή, η επίκληση της «ανησυχίας του στρατεύματος» χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένα τη διετία 1981-1982 από τον ανώτατο άρχοντα για να περιορίσει στο μέτρο του δυνατού την έκταση των δρομολογούμενων μεταρρυθμίσεων (βλ. αναλυτικά Τάσος Κωστόπουλος, «Το τελευταίο πραξικόπημα», «Εφ.Συν.», 27.2.2016).

Στον ειδικό φάκελο των αρχείων του Φόρεϊν Οφις για τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις κατά το πρώτο δεκαπεντάμηνο της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, η λεπτομερέστατη σχετική έκθεση του στρατιωτικού ακολούθου της πρεσβείας τονίζει πάντως την απουσία «οποιασδήποτε εξωστρεφούς ένδειξης δυσφορίας στις τάξεις των αξιωματικών»· εξέλιξη που αποδίδεται στην «αποφασιστική κι απ’ ό,τι φαίνεται δίκαιη ηγεσία» του ίδιου του Αντρέα και την «αυξημένη αποτελεσματικότητα κι υπευθυνότητα» της ΠΑΣΟΚικής διαχείρισης, παρόλο το «πολύ χαμηλό ηθικό» και τις εκδηλώσεις δυσφορίας των κληρωτών, που είχαν ήδη τροφοδοτήσει τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος των φαντάρων (FCO 9/4077/7, «Annual Report on the Hellenic Armed Forces 1982», σελ.10).

Μια άλλη πληροφορία της ίδιας έκθεσης, προερχόμενη λογικά από εκμυστηρεύσεις των άμεσα θιγόμενων προς τον Βρετανό συνάδελφό τους, αξίζει παρεμπιπτόντως να μνημονευτεί: ως υπουργός Εθνικής Αμυνας, διαβάζουμε, παρόλο που έχει αφήσει τη διαχείριση της στρατιωτικής καθημερινότητας στον αναπληρωτή υπουργό Αντώνη Δροσογιάννη, «ο Παπανδρέου επισκέπτεται το υπουργείο Αμυνας κάμποσες φορές την εβδομάδα, συνήθως κατά τις πιο αντικοινωνικές ώρες. Αυτό καταπονεί το προσωπικό, η εργάσιμη μέρα του οποίου ξεκινά στις 7 το πρωί».