Φιλόσοφος και ιστορικός των ιδεών, ο Αϊζάια Μπερλίν (1909-1997) υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς φιλελεύθερους στοχαστές του εικοστού αιώνα. Με το έργο του αντιτάχθηκε στους ολοκληρωτισμούς του καιρού του. Σύμφωνα με τον Μπερλίν, οι πνευματικές ρίζες του ολοκληρωτισμού πρέπει να αναζητηθούν σε εκείνη την προδοσία της ελευθερίας που συνεπάγεται ο ηθικός και φιλοσοφικός μονισμός, ο οποίος κυριάρχησε στην ιστορία της δυτικής σκέψης. Θεωρώντας ότι υπάρχει μία και μοναδική ορθή θεωρία ικανή να επιλύσει όλα τα προβλήματα και να οδηγήσει σε μια αρμονική και τέλεια κοινωνία, αυτός ο μονισμός καταλήγει να δικαιολογεί κάθε μέσο για την επίτευξη των σκοπών του. Ως αντίδοτο στον μονισμό ο Μπερλίν πρότεινε τον πλουραλισμό των αξιών, ο οποίος προσπαθεί να χαλιναγωγήσει τη διαφωνία και τη σύγκρουση -και όχι να τις καταργήσει-, τείνοντας έτσι προς τη μετριοπάθεια και την ανεκτικότητα, δηλαδή προς αξίες που χαρακτηρίζουν τον φιλελευθερισμό. Το ακόλουθο κείμενο του Μπερλίν διαβάστηκε πριν από είκοσι χρόνια, στις 25 Νοεμβρίου 1994, στην τελετή αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου του Τορόντο.
[…] Αν είσαι αληθινά πεισμένος ότι υπάρχει μια λύση σε όλα τα ανθρώπινα προβλήματα, ότι μπορεί κανείς να σχεδιάσει μια ιδανική κοινωνία, στην οποία μπορούν να φτάσουν οι άνθρωποι αν κάνουν αυτό που είναι αναγκαίο για να την υλοποιήσουν, τότε εσύ και οι οπαδοί σου πρέπει να πιστεύετε ότι κανένα τίμημα δεν είναι υπερβολικά υψηλό προκειμένου να ανοίξουν οι πύλες ενός τέτοιου παραδείσου. Μόνον οι ανόητοι και οι κακόβουλοι θα αντισταθούν όταν έρθουν αντιμέτωποι με μερικές απλές αλήθειες. Οσοι αντισταθούν πρέπει να πεισθούν. Αν δεν καταστεί δυνατόν να πεισθούν, πρέπει να θεσπιστούν νόμοι που θα τους πειθαναγκάζουν. Αν αυτό δεν φέρει αποτελέσματα, τότε θα πρέπει αναπόφευκτα να χρησιμοποιηθεί καταναγκασμός και, αν χρειαστεί, βία ή και τρόμος, αιματοχυσία.
Αυτό πίστευε ο Λένιν αφότου διάβασε το «Κεφάλαιο» και επίμονα δίδασκε ότι, αφού μια δίκαιη, ειρηνική, ευτυχισμένη, ελεύθερη, ενάρετη κοινωνία μπορούσε να δημιουργηθεί με τις μεθόδους που υποστήριζε, τότε ο σκοπός δικαιολογούσε όλα τα μέσα που ήταν αναγκαίο να χρησιμοποιηθούν. Η βαθύτερη πεποίθηση που στηρίζει αυτόν τον συλλογισμό είναι ότι τα κεντρικά ζητήματα της ανθρώπινης ζωής, ατομικής ή κοινωνικής, έχουν μία αληθινή απάντηση, η οποία μπορεί να ανακαλυφθεί. Αυτή η απάντηση μπορεί και πρέπει να τεθεί σε εφαρμογή και εκείνοι που την έχουν βρει είναι οι ηγέτες των οποίων ο λόγος είναι νόμος.
Η άποψη ότι σε όλα τα αυθεντικά ερωτήματα μπορεί να υπάρξει μόνον μία αληθινή απάντηση είναι μια πολύ παλιά φιλοσοφική ιδέα. Οι μεγάλοι Αθηναίοι φιλόσοφοι, οι Ιουδαίοι και οι χριστιανοί, οι στοχαστές της Αναγέννησης και εκείνοι του Παρισιού του Λουδοβίκου ΙΔ΄, οι Γάλλοι ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές του 18ου αιώνα, οι επαναστάτες του 19ου –όσο πολύ και αν διέφεραν σχετικά με το ποια ήταν η απάντηση και με το πώς μπορούμε να την ανακαλύψουμε (ακόμη και αιματηροί πόλεμοι έγιναν γι’ αυτό το θέμα)- ήταν όλοι τους πεισμένοι ότι ήξεραν την απάντηση και ότι μόνον η ανθρώπινη ανοησία και τα ανθρώπινα ελαττώματα μπορούσαν να εμποδίσουν την υλοποίησή της.
Αυτή είναι η ιδέα για την οποία μίλησα και αυτό που θέλω να σας πω είναι ότι είναι εσφαλμένη. Οχι μόνον επειδή οι λύσεις που δίνονται από διάφορες σχολές κοινωνικής σκέψης διαφέρουν και καμιά τους δεν μπορεί να αποδειχθεί με ορθολογικές μεθόδους, αλλά και για έναν βαθύτερο λόγο. Οι βασικές αξίες με τις οποίες οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ζήσει, σε πάρα πολλές χώρες και σε πολλές εποχές, αυτές οι αξίες, που είναι σχεδόν οικουμενικές, δεν συνυπάρχουν πάντοτε αρμονικά. Μερικές συνυπάρχουν και άλλες όχι. Οι άνθρωποι ποθούσαν πάντοτε την ελευθερία, την ασφάλεια, την ισότητα, την ευτυχία, τη δικαιοσύνη, τη γνώση κ.λπ.
Αλλά η πλήρης ελευθερία δεν συμβιβάζεται με την πλήρη ισότητα – αν οι άνθρωποι ήταν εντελώς ελεύθεροι, οι λύκοι θα ήταν ελεύθεροι να φάνε τα πρόβατα. Η τέλεια ισότητα προϋποθέτει τον περιορισμό των ανθρώπινων ελευθεριών, ώστε οι πιο ικανοί και πιο ταλαντούχοι να μην μπορούν να υπερτερούν εκείνων που αναπόφευκτα θα έχαναν αν υπήρχε ανταγωνισμός. Η ασφάλεια και οι ελευθερίες δεν μπορούν να διατηρηθούν αν επιτραπεί η ελευθερία υπονόμευσής τους. Η δικαιοσύνη υπήρξε πάντοτε ένα ανθρώπινο ιδεώδες, αλλά δεν συμβιβάζεται πλήρως με την ευσπλαχνία. Η δημιουργική φαντασία και ο αυθορμητισμός, θαυμαστά καθευτά, δεν μπορούν να συμφιλιωθούν πλήρως με την ανάγκη για σχεδιασμό, οργάνωση, προσεκτικό και υπεύθυνο υπολογισμό. Η γνώση, η αναζήτηση της αλήθειας –οι ευγενέστεροι σκοποί– δεν μπορούν να συμφιλιωθούν πλήρως με την ευτυχία ή την ελευθερία που οι άνθρωποι επιθυμούν, γιατί ακόμη και αν γνωρίζω ότι πάσχω από κάποια αθεράπευτη ασθένεια αυτό δεν θα με κάνει περισσότερο ευτυχισμένο ή περισσότερο ελεύθερο.
Πρέπει πάντοτε να επιλέγω: μεταξύ ειρήνης και συναρπαστικής εμπειρίας, ή μεταξύ γνώσης και μακάριας άγνοιας κ.λπ. Τι πρέπει επομένως να γίνει για να αναχαιτιστούν οι πολύ φανατικοί μερικές φορές υποστηρικτές της μιας ή της άλλης από αυτές τις αξίες, καθένας από τους οποίους τείνει να ποδοπατήσει τους υπόλοιπους, όπως οι μεγάλοι τύραννοι του εικοστού αιώνα ποδοπάτησαν τη ζωή, την ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώματα εκατομμυρίων υπάρξεων, επειδή το βλέμμα τους ήταν προσηλωμένο σε κάποιο απώτατο λαμπρό μέλλον; Φοβάμαι ότι δεν έχω καμιά συνταρακτική απάντηση να προτείνω. Εφόσον αυτές οι έσχατες ανθρώπινες αξίες με τις οποίες ζούμε πρέπει να επιδιώκονται, τότε μόνον συμβιβασμοί, ανταλλαγές, διακανονισμοί πρέπει να γίνονται, προκειμένου να αποτραπεί το χειρότερο. Τόση ελευθερία για τόση ισότητα, τόση ατομική αυτοέκφραση για τόση ασφάλεια, τόση δικαιοσύνη για τόση συμπόνια.
Η άποψή μου είναι ότι μερικές αξίες συγκρούονται. Οι σκοποί που επιδιώκονται από τις ανθρώπινες υπάρξεις γεννιούνται όλοι από την κοινή μας φύση, αλλά η επιδίωξή τους πρέπει ώς ένα βαθμό να ελέγχεται. Η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας, το επαναλαμβάνω, μπορεί να μην είναι πλήρως συμβατές η μια με την άλλη, όπως δεν είναι και η ελευθερία, η ισότητα και η αδελφοσύνη. Οφείλουμε επομένως να σταθμίζουμε και να μετράμε, να διαπραγματευόμαστε, να συμβιβαζόμαστε και να αποτρέπουμε τη συντριβή μιας μορφής ζωής από τις ανταγωνιστικές της. Γνωρίζω πολύ καλά ότι αυτή δεν είναι μια σημαία υπό την οποία θα θελήσουν να πορευτούν ιδεαλιστές και ενθουσιώδεις νέοι. Μοιάζει υπερβολικά ήμερη, υπερβολικά συνετή, υπερβολικά αστική και δεν ενεργοποιεί τα γενναιόδωρα αισθήματα. Πρέπει όμως να με πιστέψετε, δεν μπορεί κανείς να έχει όλα όσα θέλει – όχι μόνο στην πράξη, αλλά ούτε καν στη θεωρία. Η άρνηση αυτής της διαπίστωσης, η αναζήτηση ενός μοναδικού, υπέρτατου ιδεώδους, επειδή αυτό είναι το μόνο αληθινό για όλη την ανθρωπότητα, οδηγεί πάντοτε στον καταναγκασμό. Και έπειτα στην καταστροφή, στο αίμα. Τα αυγά σπάνε αλλά η ομελέτα δεν φαίνεται πουθενά, υπάρχουν μόνον αναρίθμητα αυγά, ανθρώπινες ζωές, έτοιμα για σπάσιμο. Και τελικά, οι παθιασμένοι ιδεαλιστές ξεχνούν την ομελέτα και συνεχίζουν να σπάζουν αυγά. […]
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας