Η αυταρχική νοοτροπία

Η λογική του λαϊκισμού εμπεριέχει μια αυταρχική ροπή, παρά τις ειλικρινείς βλέψεις ορισμένων υποστηρικτών του οι οποίοι ονειρεύονται έναν προοδευτικό λαϊκισμό που θέλει να νικήσει την κάστα και να δώσει την εξουσία στον λαό. Η αυταρχική λογική που διέπει τον λαϊκισμό δεν εκδηλώνεται σε σχέση μόνο με τη θεσμική τάξη ή με τις διαδικασίες της δημοκρατίας, αλλά και με τη νοοτροπία και την ιδεολογία. Αποβλέπει στη διάδοση μιας κοσμοαντίληψης που δεν ανέχεται την προσωπική ελευθερία. Η αυταρχική νοοτροπία διαπνέεται από μια ολιστική προοπτική, που συνενώνει την πολιτική, την κοινωνία πολιτών και την οικονομία. Μολονότι τα δικαιώματα των πολιτών βασίζονται στην προϋπόθεση ότι πρέπει να διατηρείται προσεκτικά η διάκριση ανάμεσα σε αυτές τις σφαίρες, είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο γεγονός το ότι στις σύγχρονες κοινωνίες αυτές οι διαστάσεις (κοινωνική, οικονομική, πολιτική) συνδέονται μεταξύ τους με αποτέλεσμα η μεταβολή σε μία από αυτές να επηρεάζει και τις άλλες.

Η αυταρχική λογική που διέπει τον λαϊκισμό δεν εκδηλώνεται σε σχέση μόνο με τη θεσμική διάταξη ή με τις διαδικασίες της δημοκρατίας, αλλά και με τη νοοτροπία και την ιδεολογία

Η αυταρχική νοοτροπία είναι μια μεταβολή η οποία, ενώ γεννιέται στο κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο, μπορεί να συμπαρασύρει και την πολιτική και θεσμική διάταξη. Από εδώ πηγάζουν οι φόβοι για αυταρχικές στροφές στις συνταγματικές δημοκρατίες. Από αυτή την αφετηρία θα πρέπει να ξεκινήσουμε, προκειμένου να ερμηνεύσουμε το ιδεολογικό κίνημα που διαπερνάει όλες σχεδόν τις δυτικές χώρες. Μιλάμε για το 2016, αυτή την τρομερή χρονιά για τη δημοκρατία και για την Ευρωπαϊκή Ενωση.

Τη χρονιά του Brexit και της εκλογής του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο, στο πλάι της οποίας πρέπει να τοποθετήσουμε και το 2022 που ήταν τρομερό για την Ευρώπη και για την ειρήνη. Τρία γεγονότα που συνδέονται με ένα αόρατο νήμα, το οποίο έχει τη δύναμη να προκαλεί κατά διαστήματα μια στρέβλωση των δημοκρατιών προς εθνικιστικές και αυταρχικές μορφές μέσω της εξύμνησης της ιδεολογίας της λαϊκής κυριαρχίας σαν αυτή να ήταν ένας απόλυτος μονάρχης.

Στο όνομα της λαϊκής κυριαρχίας, αλλά όχι για να διευρυνθεί η ισχύς και η ελευθερία των πολιτών, όχι για να βελτιωθούν οι ζωές τους, αλλά για να επικρατήσουν σχέδια και προγράμματα που εδραιώνουν αυταρχικές πολιτικές και αυταρχικούς ηγέτες. Το Brexit και ο Τραμπ είχαν μια εκρηκτική επίπτωση, επειδή έθεσαν στέρεες ιδεολογικές βάσεις για τη Νέα Δεξιά, εκείνη την οποία αποκαλούμε αυταρχική ή Δεξιά της τάξης. Οι ιδέες που τέθηκαν σε κυκλοφορία από αυτά τα δύο αγγλοαμερικανικά φαινόμενα είναι τουλάχιστον πέντε:

1. Το πρωτείο του εθνικού συμφέροντος, προκειμένου όμως να εξαρθεί η αλαζονική συμπεριφορά της κυβέρνησης στην εφαρμογή εθνικιστικών πολιτικών απέναντι στο εξωτερικό αλλά και απέναντι στις μειονότητες στο εσωτερικό. Δεξιά και Αριστερά διακρίνονται σήμερα και από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται το εθνικό συμφέρον.

2. Η ανάδειξη της πλειοψηφίας, όχι σε κανόνα ή αρχή απόφασης, αλλά σε εξουσία του πιο ισχυρού ο οποίος διεκδικεί ένα πεδίο ανώτερης εξουσίας και για να το πετύχει αυτό αλλάζει -όταν αυτό είναι εφικτό- το Σύνταγμα, όπως συνέβη στην Ουγγαρία αλλά εν μέρει και στην Πολωνία.

3. Ο εγκωμιασμός των παραδόσεων, των θρησκευτικών παραδόσεων και των παραδοσιακών μοντέλων ζωής, ιδιωτικής και κοινωνικής, του τρόπου με τον οποίο το έθνος θέλει να ζουν τα μέλη του. Δεν είναι αναγκαίο να παρέμβουν στα θεμελιώδη δικαιώματα για να εφαρμόσουν αυτό το σχέδιο. Αρκεί να ξεκινήσουν μια εκστρατεία επηρεασμού της κοινής γνώμης μέσω του σχολείου, των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών.

4. Η χωρίς τυμπανοκρουσίες αλλά γοργή κατάκτηση των μέσων πληροφόρησης και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Η Ουγγαρία, την οποία θαυμάζουν όλες οι Δεξιές, άνοιξε την πόρτα σε τέτοιες αυταρχικές επεμβάσεις.

5. Η πρόταση ή η προσπάθεια να αναμορφωθεί η Ευρωπαϊκή Ενωση, περιορίζοντας για παράδειγμα τις ρυθμιστικές παρεμβάσεις σε σημαντικούς τομείς, κοινωνικούς και οικονομικούς, προκειμένου να παραχωρηθεί περισσότερος χώρος στις διμερείς διαπραγματεύσεις μεταξύ των κυβερνήσεων και των Βρυξελλών.

Αν τώρα από τις πολιτικές επιλογές περάσουμε στην αυταρχική νοοτροπία, βλέπουμε ότι η αυταρχική στροφή έχει μια επεκτατική και διακομματική επίπτωση. Αυτή η νοοτροπία αφορά τόσο τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις όσο και τις ιδιωτικές. Ας ξεκινήσουμε από την πρώτη πλευρά, που μπορεί να καταγραφεί ως ένα κίνημα της τάξης το οποίο έχει στο επίκεντρό του την ιδεολογία της αξιοκρατίας. Αυτή έγκειται στο να φορτώνουν στους χαμένους της πάλης για την ευημερία όλες τις ευθύνες για την κακοτυχία τους. Αθωώνοντας παράλληλα την «κοινωνία» η οποία αντίθετα, όπως είδαμε κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, δεν ανέχεται εκείνες τις μορφές κοινωνικής αρωγής «που τροφοδοτούν την τεμπελιά». Η κοινωνική νοοτροπία της τάξης εκπροσωπείται από την οργισμένη και μνησίκακη επίθεση στο βασικό εισόδημα.

Το αυταρχικό τόξο είναι σε αυτή την περίπτωση ευρύτερο και στην Ιταλία περιλαμβάνει τη Δεξιά και το Κέντρο (από τη Μελόνι ώς τον Ρέντσι). Συμμερίζεται μια νεοφιλελεύθερη λογική που προπαγανδίζει το επιχειρηματικό πνεύμα και την προστασία των οικονομικών συμφερόντων, με ένα κράτος βέβαια λιγότερο ογκώδες από εκείνο το φασιστικό, αλλά όχι λιγότερο αυταρχικό απέναντι στα οικονομικά αδύναμα υποκείμενα. Είναι όμως η πλευρά η σχετική με τις ιδιωτικές και σεξουαλικές σχέσεις, με τα ζητήματα του γένους (των γενών) και με εκείνα που συνδέονται με την τεκνοποιία αυτή που ενδιαφέρει κυρίως την αυταρχική νοοτροπία. Η εκστρατεία για την αποκατάσταση της κεντρικής θέσης της μητρότητας θα πρέπει να μελετηθεί σε βάθος, επειδή συνδέεται με τη ρητορική της δημογραφικής παρακμής των δυτικών χωρών και δεν είναι απλώς ένα ζήτημα ηθικολογικό. Συνδέεται με τον ρατσισμό και την ξενοφοβία.

Οπως επαναλαμβάνουν ακούραστα η Μελόνι και ο Σαλβίνι, το έθνος πρέπει να παράγει εργατικά χέρια, προκειμένου να μην υποχρεώνεται να τα εισάγει από το εξωτερικό και επομένως να εκτίθεται στον κίνδυνο της πολυπολιτισμικότητας και του θρησκευτικού και πολιτισμικού πλουραλισμού. Το ζήτημα της μητρότητας υπηρετεί επομένως την υπόθεση του εθνικισμού σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης. Οπως και η πάλη εναντίον της φιλελεύθερης νοοτροπίας στις σεξουαλικές σχέσεις, με τη Δεξιά να θέλει να σταματήσει την ελευθεριακή παρέκκλιση που θέτει σε κρίση τη μητρότητα, η κοίτη της οποίας πρέπει να είναι η ετερόφυλη οικογένεια.

Γεννημένη στο Ρίμινι το 1955 η Νάντια Ουρμπινάτι είναι καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Εχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη σύγχρονη δημοκρατική σκέψη, το φαινόμενο του λαϊκισμού και τις θεωρίες της πολιτικής αντιπροσώπευσης