«Το 1974 ο κόσμος εμπιστεύτηκε τα κόμματα»

Ποιος ήταν ο ρόλος των κομμάτων τη στιγμή της Μεταπολίτευσης; Πώς δημιουργήθηκαν οι κομματικοί μηχανισμοί της Νέας Δημοκρατίας, του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ που έχουν επιδείξει αντοχές για μισό αιώνα; Σήμερα, ακριβώς πενήντα χρόνια από τη Μεταπολίτευση, που το κομματικό σύστημα στην Ελλάδα διέρχεται βαθιά κρίση εμπιστοσύνης και τα κόμματα εμφανίζονται απαξιωμένα στα μάτια των πολιτών, συζητάμε με τον επίκουρο καθηγητή στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του ΔΠΘ και συντονιστή του κύκλου πολιτικής ανάλυσης του ΕΝΑ, Κώστα Ελευθερίου, για τον ιστορικό ρόλο των πολιτικών κομμάτων στην κρίσιμη φάση της μετάβασης από τη δικτατορία στη δημοκρατία.

● Βρισκόμαστε στη στιγμή της Μεταπολίτευσης. Εφτά χρόνια το πολιτικό σύστημα λειτουργούσε χωρίς κόμματα λόγω δικτατορίας. Εκείνη η ιστορική στιγμή πιστεύεις ότι επέδρασε πάνω στο τι είδους κόμματα θα ιδρύονταν;

Η Μεταπολίτευση είναι στην πραγματικότητα μια συνέχεια του ξεσηκωμού για εκδημοκρατισμό, ο οποίος έλαβε χώρα τη δεκαετία του 1960 και ανακόπηκε από την περίοδο της δικτατορίας. Με έναν βίαιο τρόπο το κράτος της Δεξιάς, το οποίο μέχρι τότε ανεχόταν αυτή την «καχεκτική δημοκρατία», προσπάθησε να διαχειριστεί αυτόν τον μεγάλο μετασχηματισμό επιβάλλοντας μια δικτατορία. Αυτό που συνέβη επομένως το 1974 με τη Μεταπολίτευση ήταν μια προσπάθεια η κοινωνία και οι πολιτικές δυνάμεις να ξαναπιάσουν το νήμα της δεκαετίας του 1960.

● Επομένως τα κόμματα τη στιγμή εκείνη τι έπρεπε να διαχειριστούν;

Σε εκείνη τη φάση τα κόμματα εμφανίστηκαν ως οι δυνάμεις οι οποίες θα προωθούσαν τη διαδικασία του εκδημοκρατισμού. Τα νέα κόμματα τα οποία φτιάχτηκαν ή τα παλιά κόμματα τα οποία επανήλθαν στον κομματικό ανταγωνισμό μετά το 1974 ήταν κόμματα τα οποία σε πολύ μεγάλο βαθμό ανέλαβαν να εντάξουν την κοινωνία στη νέα πολιτικοθεσμική διευθέτηση που διαμορφωνόταν.

Αυτό που συνέβη το 1974 με τη Μεταπολίτευση ήταν μια προσπάθεια η κοινωνία και οι πολιτικές δυνάμεις να ξαναπιάσουν το νήμα της δεκαετίας του 1960

● Να μιλήσουμε τώρα πιο συγκεκριμένα για τα κόμματα που πήραν μέρος στις εκλογές του 1974.

Βλέπουμε το 1974 ότι εμφανίζονται μια σειρά από νέα κόμματα. Δεν συνεχίζει η δεξιά παράταξη να εκφράζεται από την ΕΡΕ. Ο Καραμανλής φτιάχνει ένα νέο κόμμα, τη Νέα Δημοκρατία, για να δείξει ότι βρίσκεται κοντά στη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται στην Ελλάδα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν πολιτεύεται με το κόμμα του πατέρα του, αλλά αντίθετα ιδρύει ένα καινούργιο κόμμα, το οποίο μάλιστα δεν το λέει κόμμα αλλά «Κίνημα», το ΠΑΣΟΚ. Η Ενωση Κέντρου, προκειμένου να δείξει ότι είναι κάτι διαφορετικό από αυτό που ήταν πριν, εμφανίζεται ως Ενωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις. Και προφανώς η Αριστερά στις δύο εκδοχές της εμφανίζεται μέσα από την Ενωμένη Αριστερά και ουσιαστικά επανακάμπτει στον κομματικό ανταγωνισμό με κομμουνιστικούς πολιτικούς όρους.

● Γιατί τα κόμματα αναλαμβάνουν αυτόν τον ρόλο;

Γιατί σε σύγκριση με άλλες χώρες, οι οποίες μπαίνουν σε μια διαδικασία εκδημοκρατισμού, τα κόμματα στην Ελλάδα είναι αυτά τα οποία διαθέτουν κάποια σχετικά δημοκρατικά διαπιστευτήρια προερχόμενα από την προδικτατορική περίοδο. Και αυτά τα διαπιστευτήρια τα αναγνωρίζει η κοινωνία.

● Σε άλλες χώρες ποιοι ανέλαβαν αυτή τη μετάβαση προς τη δημοκρατία;

Για παράδειγμα στην Ισπανία έπαιξε ρόλο η μοναρχία και η Καθολική Εκκλησία μαζί με τα κόμματα. Υπήρξε μια συμφωνία ανάμεσα σε όλες τις πολιτικές δυνάμεις για να μπορέσουν να προχωρήσουν στη δημοκρατική μετάβαση. Στην Ελλάδα ήταν απαξιωμένος ο Θρόνος, καθώς ήδη από την εποχή της δεκαετίας του 1960 και των Ιουλιανών θεωρούνταν ότι είναι πηγή πολιτικής ανωμαλίας και αντιδημοκρατικών αντιλήψεων. Επίσης δεν είχε τη δυνατότητα να παίξει τον ρόλο αυτό η Εκκλησία, μεγάλο μέρος της οποίας στην περίοδο 1967-1974 ταυτίστηκε με τη χούντα. Οι Ενοπλες Δυνάμεις επίσης δεν μπορούσαν να έχουν έναν τέτοιο ρόλο, όπως στην Πορτογαλία με την Επανάσταση των Γαριφάλων, διότι ο στρατός στην Ελλάδα τότε ήταν ταυτισμένος επί της ουσίας με το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Επιπλέον στην Ελλάδα δεν υπήρχαν οργανώσεις μεγάλες, μαζικές και συνδικαλιστικές, οι οποίες θα μπορούσαν να είναι επισπεύδουσες για τη μετάβαση. Τα συνδικάτα ειδικά ήταν υπό τον έλεγχο του κράτους της Δεξιάς. Αρα όλοι οι άλλοι πιθανοί δρώντες που θα μπορούσαν να ηγηθούν στη διαδικασία του εκδημοκρατισμού ήταν απαξιωμένοι στη συνείδηση της κοινωνίας. Ποιοι ήταν οι μόνοι αποδεκτοί επισπεύδοντες εκείνη την εποχή; Τα κόμματα. Μπορούσε ευκολότερα η κοινωνία εκείνη την περίοδο να αποδεχτεί και να εμπιστευτεί τα κόμματα ως φορείς εκδημοκρατισμού.

● Να μιλήσουμε συγκεκριμένα και θα σταθώ κυρίως στα κόμματα τα οποία άντεξαν καθόλη τη διάρκεια των 50 ετών που ακολούθησαν. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ερχόμενος εδώ με την προδικτατορική εμπειρία του, αλλά και την εμπειρία του Παρισιού, τι κόμμα πιστεύεις είχε στο μυαλό του να δημιουργήσει;

Αρχικά νομίζω ότι αυτό το οποίο είχε ως αντίληψη ο Καραμανλής ήταν ότι η Ελλάδα εισερχόταν σε μια νέα κοινωνική και πολιτική κατάσταση. Και άρα δεν ήταν εύκολο για τη δεξιά παράταξη να επανακάμψει στο νέο δημοκρατικό πλαίσιο με όρους παρελθόντος. Υπ’ αυτήν την έννοια τα τρία σημαντικά στοιχεία που χαρακτήριζαν τη Δεξιά πριν και στη διάρκεια της δικτατορίας -η εθνικοφροσύνη ως αντικομμουνισμός, ο ανεπιφύλακτος φιλοαμερικανισμός και ο φιλομοναρχισμός- έμπαιναν σε επαναδιαπραγμάτευση. Επρεπε δηλαδή να αρχίζει να αναδιαμορφώνεται η Δεξιά με τρόπους που θα αμφισβητούσαν σχετικώς την πρότερη πορεία της. Ο Καραμανλής αντιλαμβανόμενος αυτή την κατάσταση λέει «δεν θα συνεχίσω με το κόμμα που υπήρχε πριν» και ιδρύει τη Νέα Δημοκρατία, ένα νέο κόμμα έστω ως συμβολική τομή με το παρελθόν και διαμέσου αυτού η δεξιά παράταξη εντάσσεται στη λογική της δημοκρατικής λειτουργίας. Αποσύρει την Ελλάδα από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, προσπαθεί να βρει αναφορές κυρίως πια στην Ευρώπη με την ένταξη στην ΕΟΚ, αποκαθιστά κάποιες σχέσεις με χώρες από το σοσιαλιστικό μπλοκ και νομιμοποιεί το ΚΚΕ. Και φυσικά συντάσσει και υπερψηφίζει το Σύνταγμα του 1975, το δημοκρατικότερο Σύνταγμα στην ιστορία του ελληνικού κράτους.

● Ποια είναι η αποτίμηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή και της Νέας Δημοκρατίας τον πρώτο καιρό της Μεταπολίτευσης;

Ο Καραμανλής, τουλάχιστον στην περίοδο 1974-1975, προέβη σε επιλογές που ήταν κόντρα προς την πολιτική παράδοση του χώρου του και οι οποίες είχαν καθοριστική συμβολή για την ολοκλήρωση της μετάβασης στη δημοκρατία. Από εκεί και πέρα βέβαια η εδραίωση της δημοκρατίας ήρθε το 1981 με την ομαλή κυβερνητική αλλαγή και το κυριότερο με την αλλαγή πολιτικού συσχετισμού που έφερε στο επίκεντρο την εναλλακτική προς την πολιτική της Νέας Δημοκρατίας, δηλαδή την πρόταση του ΠΑΣΟΚ.

● Το ΠΑΣΟΚ από την αρχή είχε χαρακτηριστικά αρχηγικού κόμματος;

Το ΠΑΣΟΚ εμφανίζεται ως ένα νέο κόμμα εκ του μηδενός και εκφράζει σε πολύ μεγάλο βαθμό και τη δυναμική της δεκαετίας του 1960 και της αντιδικτατορικής πάλης. Και βέβαια στην περίοδο που αναφερόμαστε πρόκειται καθαρά για ένα αριστερό κόμμα. Θα μπορούσε κανείς να δει το ΠΑΣΟΚ από τη σκοπιά της ριζοσπαστικοποιημενης βάσης του Κέντρου που συναντήθηκε τη δεκαετία του 1960 με τη γενιά της Αντίστασης και το ΕΑΜικό μπλοκ. Και φυσικά από τη σκοπιά του φοιτητικού κινήματος και των κινημάτων της νεολαίας της δεκαετίας του 1970, που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή της αντιδικτατορικής πάλης. Αυτές οι τρεις «γενιές» βρίσκουν μια συμβολική αναφορά στον Ανδρέα και στο ΠΑΣΟΚ. Ο Παπανδρέου ήθελε να υπερβεί το προδικτατορικό πολιτικό παρελθόν και να φτιάξει ένα νέο κόμμα, το οποίο θα είναι ένα ελληνικό σοσιαλιστικό κόμμα με πλατιά κοινωνική απεύθυνση στα λαϊκά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας -την κοινωνική συμμαχία των «μη προνομιούχων»- και το οποίο θα βάζει με άμεσο τρόπο το ζήτημα της εξουσίας σε μια αδιαπραγμάτευτα αντιδεξιά βάση. Η χαρισματική ηγεσία στο ΠΑΣΟΚ συνυπάρχει διαλεκτικά με το οργανωμένο κόμμα –το ένα τροφοδοτεί την αποτελεσματικότητα του άλλου.

● Σε σχέση με την Ενωμένη Αριστερά. Τι είδους κόμμα ήταν τότε;

Η Ενωμένη Αριστερά ήταν μια θνησιγενής συμμαχία ανάμεσα στις δυνάμεις του ΚΚΕ, του ΚΚΕ Εσωτερικού και της ΕΔΑ, οι οποίες διεκδικούσαν το 1974 μια πρωταρχική εκπροσώπηση στο Κοινοβούλιο. Εξ αρχής αυτό ήταν ένα εγχείρημα καταδικασμένο να διαλυθεί εξ ων συνετέθη.

● Το ΚΚΕ θα το συμπεριελάμβανες στα κόμματα που ανταποκρίθηκαν στο εγχείρημα του εκδημοκρατισμού, όπως πριν το περιέγραψες;

Εδώ υπάρχει μια παρεξήγηση. Το ΚΚΕ σε εκείνη τη φάση είναι πράγματι ένα κόμμα εκδημοκρατισμού. Μπαίνει σε μια διαδικασία ενίσχυσης, αν θέλεις, του εκδημοκρατισμού και των διαδικασιών σταθεροποίησης και εδραίωσης της δημοκρατίας. Πολλές φορές, λόγω του πολιτικού-ιδεολογικού του αφηγήματος, το ΚΚΕ θεωρείται ένα στατικό και δυσκίνητο κόμμα και τοποθετείται εκτός του κομματικού ανταγωνισμού. Αυτό συμβαίνει ίσως σε κάποιες φάσεις της πολιτικής πορείας του, αλλά σε εκείνη την περίοδο θέλει να είναι ενταγμένο στη διαδικασία του εκδημοκρατισμού και το κάνει με πολύ ενεργό τρόπο. Βλέπουμε να φτιάχνει οργανώσεις, το πώς λειτουργεί μέσα στο κοινοβούλιο, αλλά και στο πεδίο της κινητοποίησης και της διαμαρτυρίας και πώς αλληλεπιδρά με το ΠΑΣΟΚ μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980 με το λεγόμενο «μορατόριουμ».

Γιατί το έκανε αυτό; Γιατί ήθελε να ενταχθεί στη μεταπολιτευτική τροχιά του εκδημοκρατισμού. Δεν απαξιώνει δηλαδή αυτή τη διαδικασία, αλλά αντίθετα είναι κομμάτι της. Και είπα ότι υπάρχει παρεξήγηση γιατί συνήθως λαμβάνουμε υπ’ όψιν μας το ΚΚΕ μετά το 1991, που έχει την υπαρξιακή αγωνία της πολιτικής του επιβίωσης. Το ΚΚΕ πρωτύτερα ήταν πιο μαζικό, ήταν ένα κόμμα το οποίο είχε άμεσες αναφορές στην κομμουνιστική εμπειρία της δεκαετίας του 1940, αλλά ταυτόχρονα μεγάλο μέρος του στελεχικού δυναμικού του ήταν συνδεδεμένο με όλη τη διαδικασία του εκδημοκρατισμού και της εδραίωσης της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας. Αρα πρέπει να δούμε το ΚΚΕ, όπως και το ΚΚΕ Εσωτερικού, ως βασικούς δρώντες της διαδικασίας του εκδημοκρατισμού που θέλουν να ενταχθούν στο πολιτικό σύστημα και να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που τους δίνει η υπό διαμόρφωση Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία.

● Πιστεύεις ότι γίνανε στρατηγικές προσπάθειες από τους ανθρώπους που είχαν τον πρώτο ρόλο στη δημιουργία των κομμάτων της Μεταπολίτευσης να δημιουργήσουν κόμματα μαζών;

Ο τύπος του κόμματος μαζών είναι σαφές πως καθορίζει τη δημοκρατική περίοδο, κυρίως γιατί καθίσταται το βασικό όχημα για την ένταξη των μαζών στην πολιτική. Η έννοια του κόμματος μαζών περιλαμβάνει την πλατιά πολιτική συμμετοχή, τη συλλογική λειτουργία του κόμματος, τη συγκρότηση μιας κεντρικής γραφειοκρατίας και τον εποικισμό του κοινωνικού πεδίου από το κόμμα. Η περίφημη «κομματικοποίηση» στη φάση της πρώιμης Μεταπολίτευσης ήταν προϋπόθεση για την προώθηση του εγχειρήματος του εκδημοκρατισμού. Η βασική μαζική οργανωτική παράδοση στην Ελλάδα προέρχεται από την κομμουνιστική Αριστερά, η οποία προφανώς επηρέασε και το ΠΑΣΟΚ, αν και σε αυτό υπήρχε και η παράδοση της «αυτοοργάνωσης». Η Ν.Δ. ιδρύθηκε ως κόμμα με συλλογικές διαδικασίες που ήταν πρωτοφανείς για κόμμα της ελληνικής Δεξιάς και σταδιακά άρχισε να μαζικοποιείται, για να καταλήξει το πιο μαζικό κόμμα στο ελληνικό κομματικό σύστημα στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Οι ηγεσίες των κομμάτων πάντοτε έπρεπε να διαλέγονται με τις κομματικές οργανώσεις και τα προτάγματά τους έπρεπε να συνδέονται με κοινωνικά αιτήματα και διεκδικήσεις. Δεν ήταν σε εκείνη τη φάση τα κόμματα ξένα προς την κοινωνία, όπως για παράδειγμα φαίνονται να είναι σήμερα.