Το λαμπερό αποτύπωμα μιας τολμηρής διανοούμενης

Πενήντα χρόνια μετά, τα τρία κείμενα ανασύρονται από το αρχείο της Μυρσίνης Ζορμπά και δημοσιεύονται για πρώτη φορά μαζί, υπό τη μορφή της έκδοσης με τον τίτλο «Ποια δημοκρατία θέλαμε;». Εχουν γραφτεί στην καρδιά της Μεταπολίτευσης και αφηγούνται «τις προσδοκίες της εποχής και τους προβληματισμούς για το μέλλον της χώρας, όπως συζητιόνταν τότε... Συζητήσεις [...] στις οποίες η βύθιση της χώρας στο χάος και στην ανυποληψία δεν γέννησε μόνο θυμό αλλά και ιδέες για μια καινούργια πορεία», γράφει ο καθηγητής Αντώνης Λιάκος στην εισαγωγή της έκδοσης, που προσφέρει στους αναγνώστες της η «Εφ.Συν.» του Σαββατοκύριακου (13/4/24). Ταυτόχρονα αποκαλύπτεται ότι οι διανοητικές αναζητήσεις και οι δράσεις της ζωής της Μυρσίνης Ζορμπά «αρχίζουν από τα ερωτήματα που θέτει σε αυτά τα κείμενα της Μεταπολίτευσης που δημοσιεύονται εδώ», διαπιστώνει ο ίδιος.

Το πρώτο κείμενο, μια εκτενής μελέτη για τη «λαϊκή κυριαρχία», δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 1974 στο αντιστασιακό περιοδικό «Τα φυλλάδια του Ρήγα Φεραίου» που εκδιδόταν στη Νάπολη, ενώ η ίδια βρισκόταν στη Ρώμη και «η επώνυμη δημοσίευση δήλωνε ότι δεν σκόπευε να επιστρέψει στην Ελλάδα όσο διαρκούσε η δικτατορία». Στο επίκεντρο του κειμένου βρίσκεται «η έννοια της “λαϊκής κυριαρχίας”, που ακουγόταν ως το κατεξοχήν αίτημα των αντιστασιακών δυνάμεων.

Αφού η Μυρσίνη Ζορμπά επιχειρήσει μια ιστορική αναδρομή στην πολιτολογία, η οποία φτάνει ώς τον Μεσαίωνα, προκειμένου να διαλύσει συγχύσεις και παρερμηνείες του όρου, γράφει ότι, για να αποκτήσει η έννοια της «λαϊκής κυριαρχίας» ένα καινούργιο νόημα στις συνθήκες της Ελλάδας χρειάζεται μια κριτική με δύο σημεία εκκίνησης: α) τη συμπλήρωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με θεσμούς συμμετοχικής δημοκρατίας (αν και ο όρος αυτός δεν υπήρχε τότε, περιγράφει το περιεχόμενό του), και β) την αρχή ότι η πολιτική ισότητα που αποτελεί θεμέλιο της λαϊκής κυριαρχίας χωλαίνει όταν υπάρχουν μεγάλες κοινωνικές ανισότητες», γράφει ο Αντώνης Λιάκος.

Το δεύτερο κείμενο δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στην «Αυγή», τον Σεπτέμβριο του 1974. «Τίτλος είναι “Προβλήματα της Δημοκρατίας” και υπότιτλος “Μ’ αφορμή το βιβλίο του καθηγητή Δ.Θ. Τσάτσου”. Αναφέρεται στο βιβλίο του “Προβλήματα Δημοκρατίας” (Ικαρος, 1973), στο οποίο ο συγγραφέας ανασκεύαζε τις χονδροειδείς αναφορές της χούντας στη δημοκρατία, αντιπαραθέτοντάς τες με τις ιστορικά και επιστημονικά αναγνωρισμένες αρχές της δημοκρατίας», γράφει ο Αντώνης Λιάκος.

«... Τα δύο αυτά κείμενα, του Μαΐου και του Σεπτεμβρίου 1974, πλαισιώνουν τη στιγμή που η χώρα περνάει από την όχθη της δικτατορίας στην όχθη της δημοκρατίας. Δείχνουν το συνεχές της σκέψης στις στιγμές των απότομων πολιτικών αλλαγών του καλοκαιριού, αλλά και τις προσδοκίες τη στιγμή της μεταβολής. Και η ουσία της Μεταπολίτευσης δεν είναι μόνο ό,τι συνέβη, αλλά και ότι οι άνθρωποι τότε προσδοκούσαν να συμβεί. Γιατί η Μεταπολίτευση, το πνεύμα της, συγκροτείται και από το πραγματικό και από το φαντασιακό, από τις αντικειμενικές εξελίξεις αλλά και τις υποκειμενικές διαθέσεις».

Από «Το ελληνικό πρόβλημα» δημοσιεύεται το τρίτο κείμενό της, το οποίο παρέμεινε αδημοσίευτο στο αρχείο της, το οποίο έχει δωρηθεί και βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Προοριζόταν να αποτελέσει την εισαγωγή σε έναν τόμο με κείμενα διανοουμένων της Μεταπολίτευσης για το ελληνικό πρόβλημα, στα τέλη του 1975. Η 26χρονη Μυρσίνη Ζορμπά ξεδιπλώνει τη σκέψη της, η οποία «συνεχίζει το νήμα των προβληματισμών της από τα προηγούμενα κείμενα, αλλά τώρα εκφράζεται με μεγαλύτερη σαφήνεια», γράφει ο Αντώνης Λιάκος. Και τι μας λέει;

«Η δικτατορία ανέτρεψε μεν το πολιτικό καθεστώς στην Ελλάδα, αλλά δεν είχε τις ίδιες συνέπειες στην κοινωνία. Η αστική τάξη θυσίασε τις δημοκρατικές της ευαισθησίες στο οικονομικό όφελος, επωφελήθηκε από την απαγόρευση των εργατικών διεκδικήσεων και εύρωστη εμφανίστηκε τη στιγμή της κατάρρευσης του στρατιωτικού καθεστώτος ως εγγυήτρια της πολιτικής σταθερότητας και της επιστροφής στον κοινοβουλευτισμό. Ναι μεν υπήρξε στα τελευταία χρόνια της δικτατορίας μια αριστερή πολιτικοποίηση ευρύτερων μαζών, αλλά αυτή περιορίστηκε στο επίπεδο της πολιτικής. Βασίστηκε αφενός σε μια συνωμοτική αντίληψη για την επιβολή της δικτατορίας και αφετέρου στον αντι-ιμπεριαλισμό. Εμεινε, όμως, εκτός κριτικής η κοινωνία και δεν έγινε λόγος για κοινωνικούς συσχετισμούς και μετασχηματισμό των κοινωνικών δομών. Απουσίασε η κοινωνική ανάλυση και ο προβληματισμός για τις κατευθύνσεις της ελληνικής κοινωνίας. Ο λόγος περί δημοκρατίας δεν μπολιάστηκε με τον λόγο περί κοινωνίας».

Ο τόμος δημοσιεύεται με αφορμή την επέτειο ενός χρόνου από τον θάνατο της Μυρσίνης Ζορμπά, στις 20 Απριλίου 2023. Την Παρασκευή 26 και το Σάββατο 27 Απριλίου, διοργανώνεται η διημερίδα «Μυρσίνη Ζορμπά: Πολιτική και Πολιτισμός από τη Μεταπολίτευση ώς την Κρίση». Θα φιλοξενηθεί στην Εθνική Πινακοθήκη και διοργανώνεται από το Εργαστήριo Πολιτισμού και Πολιτιστικής Διαχείρισης του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου και τον Ανεξάρτητο Σύλλογο Εκδοτών Βιβλίου ΑΣΕΒ, με τη στήριξη της Εθνικής Πινακοθήκης, του ΟΣΔΕΛ και του ΕΤΕΡΟΝ.