Το σημαντικότερο ίσως βιβλίο για τη μελέτη του Κεφαλαίου κυκλοφορεί πλέον και στην ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για την «Ιστορία της Δημιουργίας του Κεφαλαίου του Μαρξ» του Ρόμαν Ροσντόλσκι. Το βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα Γερμανικά το 1968 και μεταφράστηκε στα Αγγλικά το 1977. Το εντυπωσιακό είναι ότι μισό αιώνα αργότερα παραμένει εντυπωσιακά επίκαιρο. Ο λόγος είναι ότι προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα: Ποιο είναι το κεντρικό επιχείρημα του Κεφαλαίου;
Παρόλο που μοιάζει παράδοξο η απάντηση συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και αντιπαράθεσης ανάμεσα στους μαρξιστές γιατί αφορά κυρίως την ερμηνεία των καπιταλιστικών κρίσεων. Αυτό εξηγεί και την επικαιρότητα της έκδοσης αφού ζούμε τη μεγάλη καπιταλιστική κρίση του 2008 που οξύνεται και περιπλέκεται αντί να επιλύεται.
Ο Ροσντόλσκι αναζητά τις απαντήσεις μέσα από την αποκρυπτογράφηση του Κεφαλαίου. Ο «κώδικας» αποκρυπτογράφησης που χρησιμοποιεί είναι το Προσχέδιο του 1857-8. Δηλαδή, τα «Κοινωνικοοικονομικά Τετράδια» ή Grundrisse, όπως είναι ευρύτερα γνωστά. Ο λόγος είναι ότι τα Grundrisse αποκαλύπτουν μεταξύ άλλων τη βασική μεθοδολογική προσέγγιση του Μαρξ στη συγγραφή του έργου. Αυτή είναι η διάκριση ανάμεσα στο «κεφάλαιο γενικά» και στα «πολλά [ανταγωνιστικά] κεφάλαια».
Το «κεφάλαιο γενικά» αφορά την ανάλυση με βάση τις κοινωνικές τάξεις και αποτελεί τη μεθοδολογική βάση του 1ου και του 2ου τόμου του Κεφαλαίου. Στο πλαίσιό τους γίνονται σημαντικές αναλυτικές αφαιρέσεις. Οι τιμές ισούνται καθ’ υπόθεση με τις εργασιακές αξίες και η συνολική προσφορά με τη συνολική ζήτηση λόγω της εξαίρεσης των τραπεζών και της πίστης από την ανάλυση. Σκοπός του Μαρξ ήταν να αναδείξει έτσι τους βαθύτερους νόμους του καπιταλισμού με έμφαση στον νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Κοντολογίς, το «κεφάλαιο γενικά» είναι μια μεθοδολογική αφαίρεση.
Ψιλά γράμματα θα που πείτε. Κι όμως δεν είναι έτσι. Η δημοσίευση του 2ου Τόμου που Κεφαλαίου το 1885 θεωρήθηκε από αρκετούς μαρξιστές στις αρχές του 20ού αιώνα (Bernstein, Kautsky κ.ά.) σαν παραδοχή από τον Μαρξ της δυνατότητας του καπιταλισμού να μεγεθύνεται ανεμπόδιστα. Τα ισόρροπα και με σταθερό ποσοστό κέρδους «σχήματα διευρυμένης αναπαραγωγής», που περιλαμβάνονται στον 2ο Τόμο, εκλήφθηκαν λαθεμένα σαν κυριολεκτική περιγραφή της δυναμικής του καπιταλισμού. Το αποτέλεσμα ήταν οι καπιταλιστικές κρίσεις να αποδοθούν στη δυσανάλογη μεγέθυνση των τομέων της οικονομίας (Bower, Hilferding) και η όποια πιθανότητα οικονομικής κατάρρευσης ταυτίστηκε με μια ξεκάθαρα λαθεμένη θεωρία υποκατανάλωσης (Luxemburg 1913, 1915).
Οι αντιλήψεις αυτές δεν μεταβλήθηκαν ακόμα και όταν αποδείχθηκε ότι στα «σχήματα διευρυμένης αναπαραγωγής» το σύστημα μακροπρόθεσμα καταρρέει με πτωτικό αντί για σταθερό ποσοστό κέρδους (Grossman 1929). Ετσι τόσο η σοσιαλδημοκρατία όσο και το κομμουνιστικό κίνημα υποδέχτηκαν απροετοίμαστοι τη «μεγάλη ύφεση» το 1929. Αυτό σίγουρα έπαιξε ρόλο στην τραγωδία που ακολούθησε.
Το βιβλίο όμως δεν μένει εκεί. Πραγματεύεται με καταλυτικό τρόπο και την κριτική της Natalie Moszkowska, του Paul Sweezy και της Joan Robinson στον νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Στο πλαίσιό του εξηγήθηκε για πρώτη φορά γιατί η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους δεν προϋποθέτει έναν σταθερό «συντελεστή υπεραξίας» - δηλαδή εκμετάλλευσης. Ο Ροσντόλσκι βασισμένος στα Grundrisse επισημαίνει ότι όσο λιγότεροι είναι οι εργάτες και συνακόλουθα όσο μικρότερο είναι το τμήμα της εργάσιμης μέρας που αντιπροσωπεύει τη φυσική τους αναπαραγωγή, την «αναγκαία εργασία» αν προτιμάτε, τόσο μικρότερη είναι η επιπλέον υπερεργασία που μπορούν να τους αποσπάσουν οι καπιταλιστές. Αρα οι επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό, ανεξάρτητα από την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας που μπορεί να επιφέρουν, θα προσθέτουν όλο και λιγότερη υπερεργασία και άρα και υπεραξία για τους καπιταλιστές. Αυτό σημαίνει ότι η αύξηση του λόγου μηχανημάτων – μισθών σε όρους αξίας, η «οργανική σύνθεση του κεφαλαίου» με άλλα λόγια, είναι ικανή συνθήκη για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους γιατί η εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης έχει όρια.
Ομως η κυριότερη συμβολή του βιβλίου είναι ότι εξηγεί γιατί το Κεφάλαιο είναι ένα ημιτελές έργο. Αρχικά, επισημαίνει ότι ο Μαρξ είχε σκοπό να γράψει πέραν του Κεφαλαίου άλλα 5 βιβλία. Για τη Γαιοπρόσοδο, τη Μισθωτή Εργασία, το Διεθνές Εμπόριο, το Κράτος και τη Διεθνή Αγορά. Τμήματα αυτών των εργασιών ενσωματώθηκαν, έστω ημιτελώς, στο Κεφάλαιο (κυρίως στο 3ο Τόμο) ενώ με άλλα δεν πρόλαβε να καταπιαστεί καθόλου. Αλλά ο Ροσντόλσκι δεν μένει εκεί, μέσα από την μεθοδολογική κατηγορία των «πολλών [ανταγωνιστικών] κεφαλαίων μας υποδεικνύει ότι ο βασικός μηχανισμός «διαμεσολάβησης» ανάμεσα στους νόμους του καπιταλισμού και την εκδήλωσή τους είναι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους καπιταλιστές. Σε αυτή τη μεθοδολογική επισήμανση βασίσθηκαν μαρξιστές οικονομολόγοι για την ανάπτυξη της θεωρίας των κρίσεων (Wallerstein, Mandel, Shaikh), της προσόδου (Fine, Bina), τη θεωρία των κεφαλαιαγορών και του επιτοκίου (Shaikh) και πολλά άλλα θέματα. Βέβαια ακόμα περισσότερα είναι αυτά που μένει να γίνουν και από αυτή τη σκοπιά ευελπιστώ η ελληνική έκδοση του βιβλίου να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για επιστήμονες και ακτιβιστές.
Βιογραφικά Στοιχεία
Ο Ρόμαν Ροσντόλσκι γεννήθηκε το 1898 στο Λβοβ της Ουκρανίας. Μετά τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο μετανάστευσε στη Βιέννη. Εκεί εργάστηκε για το «Ινστιτούτο Μαρξ-Ενγκελς» της Μόσχας. Το 1934 εγκατέλειψε τη Βιέννη, επέστρεψε στην πατρίδα του και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Λβοβ. Στον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο φυλακίστηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το 1947 έφυγε για τις ΗΠΑ, όπου τυχαία ανακάλυψε σε μια βιβλιοθήκη ένα από τα λίγα αντίτυπα των Grundrisse, που έφτασαν στη Δύση. Η πολυετής μελέτη των Grundrisse κατέληξε στη συγγραφή του βιβλίου. Πέθανε στο Ντιτρόιτ στις 20 Οκτωβρίου του 1967.
*Πανεπιστημιακός, διδάσκων στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΕΚΠΑ
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας