Αναζητώντας τον εαυτό στο βλέμμα του άλλου

Τι εκφράζει μια φωτογραφία γάμου; Είναι το διαβατήριο για την αιωνιότητα ή ο φόβος ότι αυτό δεν πρόκειται να συμβεί; Μήπως εκφράζει την αγωνία του ανθρώπου για τον θάνατο που επιδιώκει να τον ξορκίσει με τον γάμο και τη φωτογραφία; Ποιος είναι αυτός ο άλλος που θα είμαστε ισόβια μαζί του;

Η «Φωτογραφία γάμου» εκφράζει βασικά ερωτήματα της υπαρξιακής ανησυχίας, παράλληλα με ουσιώδη ερωτήματα για τις ανθρώπινες σχέσεις, επισημαίνει ο Φώτης Καγγελάρης, διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας, στο ομότιτλο βιβλίο του που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ευρασία. Τα τελευταία χρόνια ο Φ. Καγγελάρης εντρυφά στην ψυχαναλυτική ανθρωπολογία μελετώντας τις μάσκες των λαών του κόσμου και στη φιλοσοφία και την ψυχαναλυτική σημειολογία της φωτογραφικής εικόνας.

• Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου σας ότι η «φωτογραφία γάμου» είναι κάτι πολύ περισσότερο από την αποτύπωση μιας ευτυχισμένης στιγμής. Και μέσα από ένα ανήσυχο και, ίσως, πικρό κείμενο, χωρίς ωστόσο να λείπει το χιούμορ, αντλώντας από τη φιλοσοφία, την ψυχανάλυση και τη θεωρία της φωτογραφίας, μας αποκαλύπτετε αδιόρατες μέχρι τώρα όψεις ενός συνηθισμένου αντικειμένου και μας φανερώνετε μια ψυχική πραγματικότητα που αγνοούσαμε. Ταυτόχρονα, παρομοιάζετε την τελετή του γάμου με τελετή μαγείας.

Ναι, όπως και κάθε τελετή, εμπεριέχει ένα στοιχείο μαγείας, με την έννοια ότι αποσκοπεί μέσω της ευχής να πετύχει αυτό που τα φυσικά μέσα δεν υπόσχονται. Η τελετή είναι η διαδικασία υλοποίησης της ευχής για ευτυχία, υγεία, απογόνους, πλούτο κ.λπ. Βλέπετε, στον ανθρώπινο ψυχισμό ενυπάρχει ακόμα ένα προλογικό μέρος το οποίο ζητά μη λογικά να επιφέρει το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Η μαγική τελετή δεν είναι παρά ο τρόπος υλοποίησης της επιθυμίας.

Και αυτό δεν αφορά μόνο τον άνθρωπο της Αφρικής (και τον βαρύ συμβολισμό της μάσκας ως προσωποποίησης υπερφυσικών δυνάμεων για την επίτευξη του σκοπού), αφορά εξίσου τον δυτικό άνθρωπο: στις σημαντικές στιγμές της ζωής μας επικαλούμαστε, μέσω της τελετής, τον Μεγάλο Αλλο αλλά και κάθε μέρα λέμε «καλημέρα». Η φωτογραφία είναι η σφραγίδα εγκυρότητας της ευχής.

• Εμπιστεύονται οι άνθρωποι την ευτυχία τους στη φωτογραφία;

Η φωτογραφία φαίνεται να υπόσχεται την πραγματικότητα για πάντα. Γιατί η εικόνα της φωτογραφίας είναι ισοδύναμο της πραγματικότητας, παρότι δεν είναι πραγματικότητα. Οταν κοιταζόμαστε το πρωί στον καθρέφτη, την εικόνα μας βλέπουμε. Ωστόσο, έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε εμείς οι ίδιοι μέσα στον καθρέφτη. Το αντίστοιχο συμβαίνει στη φωτογραφία, όταν, δηλαδή, εμπιστευόμαστε την απαθανάτιση της στιγμής στο κλικ της μηχανής ως υπόσχεση στο «για πάντα». Την ίδια στιγμή αγνοούμε ότι η φωτογραφία ως μνήμη σβήνει τη δική μας μνήμη. Θα έλεγα ότι δεν βγάζουμε φωτογραφίες για να θυμόμαστε αλλά για να ξεχνάμε.

• Η ζωή τυλιγμένη σε «φωτογραφία γάμου»;

Γιατί όχι, η ζωή τυλιγμένη σε μια φωτογραφία, σε έναν έρωτα, στη θρησκεία, σε ένα παιδί, σε ένα νόημα, στην τέχνη. Βλέπετε, ο άνθρωπος έχει ανάγκη τα νοήματα ή τα ψέματα για να διαχειρίζεται τη ζωή του. Ο άνθρωπος, παρότι καταστατικά μόνος, μόνος του θα πεθάνει, μόνος του θα ζήσει την κοινή ζωή με τον άλλο, αναζητά ωστόσο τον εαυτό του στο βλέμμα του άλλου.

• Εχετε ασχοληθεί επισταμένως με τη φωτογραφία στο βιβλίο σας «Homo Photographicus».

Στο βιβλίο αυτό, μέσω της φιλοσοφίας και της ψυχανάλυσης, υποστήριζα ότι η εικόνα είναι πάντοτε αυτό που λείπει, δηλαδή, ένα υποκατάστατο και ένα ισοδύναμο της πραγματικότητας. Ταυτόχρονα, απέρριπτα την κοινή άποψη ότι η φωτογραφία είναι αναπαραγωγή ή ερμηνεία της πραγματικότητας.

Η φωτογραφία είναι ένας τρόπος του βλέμματος να δει πέραν αυτού που αποκαλούμε πραγματικότητα, πέραν της όρασης. Γιατί η όραση βλέπει πάντοτε αυτό που αντέχει να δει και το επιτρεπτό: πολιτικά, ηθικά, θρησκευτικά κ.λπ. Αλλιώς, το τίμημα μπορεί να είναι πολύ μεγάλο. Ας θυμηθούμε τον Οιδίποδα, τη γυναίκα του Λωτ, τον Ορφέα ή εμάς όταν κλείνουμε τα μάτια σε μια τρομακτική σκηνή στο σινεμά.

Η φωτογραφία μάς υπόσχεται το πέραν του βλέμματος, ίσως μια υλοποίηση του ανείκαστου και του άρρητου. Δεν είναι τυχαίο που όλα τα ρεύματα στην ιστορία της φωτογραφίας ουδέποτε ασχολήθηκαν με την πιστή αναπαραγωγή της πραγματικότητας, παρότι έκαναν χρήση της, για να πουν, ωστόσο, κάτι πέραν αυτής. Και μήπως η φωτογραφία γάμου μπορεί τελικά να μας πει πράγματα για τον άλλον, την αλήθεια, τον χρόνο, τη μοναχικότητα, τον θάνατο, το αόρατο που μόνο η φωτογραφία μπορεί να δει;