Χαρτογραφώντας τις SLAPPs στην Ελλάδα: Τα πρώτα εννέα βασικά συμπεράσματα

Τα τελευταία χρόνια ένα παράξενο ακρωνύμιο κάνει όλο και πιο συχνά την εμφάνισή του στον Τύπο και το διαδίκτυο. Θυμίζει και προφέρεται σαν την αγγλική λέξη «slap», που στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως «χαστούκι», αν και ως ακρωνύμιο γράφεται πάντα με κεφαλαία και έχει ένα επιπλέον «P» στο τέλος. Τι είναι λοιπόν οι SLAPPs;

Αν και πρόκειται για έναν όρο με νομικό, εν πολλοίς, περιεχόμενο, σε μια πολύ ελεύθερη απόδοση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι «τα χαστούκια των ισχυρών», δηλαδή αγωγές που κάνουν ισχυρά νομικά και φυσικά πρόσωπα, όχι για να κερδίσουν τις (εξαιρετικά υψηλές) αξιώσεις αποζημίωσης που έχουν, αλλά για να περιορίσουν, μέσω του νομικού εκφοβισμού, τη συμμετοχή του κοινού (και συχνότερα δημοσιογράφων) σε θέματα δημοσίου ενδιαφέροντος. Ή για να είμαστε πιο αυστηροί στη διατύπωσή μας, προκειται για δικαστικές διαδικασίες οι οποίες δεν κινούνται με στόχο τη γνήσια κατοχύρωση ή άσκηση δικαιώματος, αλλά έχουν ως κύριο σκοπό τους την αποτροπή, τον περιορισμό ή την τιμωρία της συμμετοχής του κοινού, συχνά με εκμετάλλευση μιας ανισορροπίας ισχύος μεταξύ των διαδίκων, και κατά τις οποίες ασκούνται αβάσιμες αγωγές.

Οι αγωγές SLAPP, μέχρι σχετικά πρόσφατα, ήταν ένα μάλλον άγνωστο φαινόμενο στην Ελλάδα. Αυτό σε καμία περίπτωση δε σημαίνει ότι τα ισχυρά νομικά ή φυσικά πρόσωπα δεν χρησιμοποιούσαν στο παρελθόν καταχρηστικές τακτικές στα ελληνικά δικαστήρια προκειμένου να φιμώσουν και να εξαντλήσουν οικονομικά, επαγγελματικά και ψυχικά όσες και όσους θεωρούσαν ότι έθιγαν τα συμφέροντά τους με τις παρεμβάσεις τους στο δημόσιο λόγο. Τουναντίον, αυτό συνέβαινε παλαιόθεν - απλώς μέχρι πρόσφατα δεν αναγνωρίζοταν ως ένα ενιαίο, συγκεκριμένο φαινόμενο, με συγκεκριμένο όνομα, συγκεκριμένη δομή και πρακτικές που το αποτελούν.

Η ευρεία χρήση του όρου «SLAPP» στο δημόσιο λόγο στην Ελλάδα ξεκίνησε, αφενός μεν την συζήτηση που άνοιξε σχετικά με νομοθετικές πρωτοβουλίες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και με την έντονη δημοσιότητα μια σειράς τέτοιων αγωγών που ασκήθηκαν κατά δημοσιογράφων και των ανεξάρτητων μέσων στα οποία εργαζόντουσαν - μεταξύ των οποίων και η Εφημερίδα των Συντακτών που φιλοξενει αυτό το κείμενο - για τις αποκαλύψεις που έκαναν.

Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και η ανεξάρτητη, δημοσιογραφική και ερευνητική ομάδα ‘The Manifold’ ανέπτυξαν και υλοποίησαν ένα πρόγραμμα το οποίο είχε ως σκοπό, μεταξύ άλλων, να διερευνήσει τις SLAPPs στην Ελλάδα και να καταρτίσει προτάσεις πολιτικής για τον περιορισμό τους. Για τις ανάγκες τεκμηρίωσης και ανάλυσης του φαινομένου πραγματοποιήθηκε μια ευρεία έρευνα - η πρώτη, εξ όσων γνωρίζουμε, στη χώρα μας - με τη συμμετοχή 15 θυμάτων-στόχων των SLAPPs.

Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η έρευνα με τίτλο «Χαρτογραφώντας το τοπίο των SLAPPs στην Ελλάδα» δεν διαφέρουν σημαντικά από τις αντίστοιχες του εξωτερικού, καταγράφονται, ωστόσο, ορισμένες ιδιαιτερότητες της χώρας μας. Παρακάτω σταχυλογούνται μερικά από τα πρώτα, βασικά συμπεράσματα της έρευνας:

1. Ο όρος «SLAPP», όπως προκύπτει και από την ανάλυση του ακρωνυμίου (Strategic Lawsuits Against Public Participation - Στρατηγικές Αγωγές κατά της Δημόσιας Συμμετοχής), αναφέρεται αποκλειστικά σε αγωγές. Ωστόσο, με αυτό τον τροπο, δεν συμπεριλαμβάνεται το σύνολο του φαινομένου των καταχρηστικών δικαστικών διαδικασιών προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού. Και τούτο διότι, ως δικαστικές διαδικασίες μπορούν να λογιστούν και μια σειρά από άλλες ενέργειες που μπορεί να ασκηθούν για τον ίδιο σκοπό, χωρίς την κατάθεση αγωγών, όπως για παράδειγμα, η κίνηση ποινικών διαδικασιών μέσω της κατάθεσης μηνύσεων - όπως συχνά γίνεται στην Ελλάδα. Αντιστοίχως, σε αυτό τον όρο δεν περιλαμβάνονται οι κρατικές διώξεις που σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελούν επίσης δικαστικές διαδικασίες που αποσκοπούν στην αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού ή και εξωδικαστικές διαδικασίες όπως η επίδοση εξωδίκων που μπορεί να είναι επίσης αποτελεσματικά για την αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού.

2. Η ανισορροπία δυνάμεων μεταξύ ενάγοντος και εναγομένου αλλά και το γεγονός πως οι SLAPPs δεν κινούνται με στόχο τη γνήσια κατοχύρωση ή άσκηση δικαιώματος, συμπεράσματα τα οποία αποτελούν κοινό τόπο στη διεθνή βιβλιογραφία - επιβεβαιώθηκαν πλήρως και στη δική μας έρευνα.

3. Αναφορικά με τη φύση των υποθέσεων στις οποίες ασκήθηκαν SLAPPs στην Ελλάδα διαπιστώθηκε πως η πλειοψηφία των περιπτώσεων αφορούσαν πολιτικά εν τη ευρεία αλλά και τη στενή έννοια σκάνδαλα: πολιτικο-οικονομικά σκάνδαλα, παραβιάσεις του κράτους δικαίου αλλά και υποθέσεις πολιτικών με προσωπικό, ποινικό υπόβαθρο είναι μερικά από τα πιο συνήθη παραδείγματα. Αξιοσημείωτο όγκο είχαν και οι Eco-SLAPPs, δηλαδή υποθέσεις οι οποίες έχουν στον πυρήνα τους την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, συχνά με την ταυτόχρονη παραβίαση και των σχετικών νομοθεσιών.

4. Πέραν των νομικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται για την αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού μέσω των SLAPPs, σύμφωνα με την έρευνά μας, συχνα γίνεται παράλληλη χρήση και άλλων εξω-νομικών εργαλείων: από εκστρατείες δολοφονίας χαρακτήρα μέχρι απειλές και λεκτικές ή και άλλου τύπου επιθέσεις.

5. Η δικαστική αντιμετώπιση των SLAPPs στη χώρα μας ποικίλλει. Μοιάζει να μην υπάρχουν σταθερές, πέραν του ότι δεν επιδικάζονται τα εξωφρενικά ποσά που αξιώνουν αρχικώς οι αγωγές. Επιπλέον, φαίνεται πως η νομολογία στην Ελλάδα εφαρμόζει και ερμηνεύει τις διατάξεις του ποινικού κώδικα με τρόπο αντίθετο προς την ελευθερία της έκφρασης, χωρίς να ακολουθεί τα κριτήρια της νομολογίας του Δικαστηρίου του Στρασβούργου. Αντιθέτως, εφαρμόζει το κριτήριο της ηπιότερης διατύπωσης, δηλαδή προσπαθεί να εντοπίσει αν ο τρόπος που εκφράστηκε, για παράδειγμα, ο δημοσιογράφος ήταν ο αναγκαίος για να διατυπώσει τη σκέψη του ή ποιες άλλες φράσεις θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν.

6. Όπως είναι εύλογο, τόσο οι SLAPPs καθεαυτές, όσο και οι ενδεχομένως αρνητικές για τα θύματα δικαστικές αποφάσεις έχουν τεράστιες επιπτώσεις στην οικονομική, επαγγελματική και προσωπική ζωή των στόχων των καταχρηστικών δικαστικών διαδικασιών. Τονίζεται δε, πως, όπως επιβεβαιώθηκε με συγκεκριμένα παραδείγματα και στη δική μας έρευνα, μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να συντρέχουν (προσωπικές, έμφυλες ή άλλες) περιστάσεις που να πολλαπλασιάζουν τις επιπτώσεις των SLAPPs στα θύματα.

7. Επιβεβαιώθηκε η σημασία της αλληλεγγύης και της έμπρακτης υποστήριξης στα θύματα-στόχους των SLAPPs. Είναι τέτοια δε η σημασία τους που μπορεί κυριολεκτικά να κρίνουν την εξέλιξη της υπόθεσης. Ιδιαίτερα κρίσιμος είναι ο ρόλος της δημοσιότητας της υπόθεσης σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κομμάτι του κοινού, καθώς αυτή βοηθά στο να δημιουργηθούν μαζικά κύματα αλληλεγγύης, κι αφετέρου ίσως αποτελεί το μοναδικό τρόπο ώστε μια SLAPP να μην πετύχει τον σκοπό της που δεν είναι άλλος από τη φίμωση του δημόσιου διαλόγου σχετικά με την εκάστοτε υπόθεση.

8. Στο ερώτημα του κατά πόσο οι SLAPPs πετυχαίνουν το σκοπό τους, η έρευνά μας καταλήγει στο ότι είναι μεν δυνατό να κερδίζονται κάποιες μάχες, ωστόσο, σε ένα γενικότερο πλαίσιο, οι SLAPPs μοιάζει να καταφέρνουν να χτίζουν σιγά σιγά ένα γενικευμένο κλίμα απειλής και αυτο-λογοκρισίας. Τούτο σημαίνει ότι σε ένα μεγάλο βαθμό πετυχαίνουν τελικά το σκοπό τους και είναι αποτελεσματικές στον περιορισμό της συμμετοχής του κοινού σε ζητήματα δημόσιου ενδιαφέροντος, γεγονός που συνιστά ευθεία απειλή για τη δημοκρατία.

9. Η υιοθέτηση της Anti-SLAPP Οδηγίας 2024/1069 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Απρίλιο του 2024 είναι μεν ένα πρώτο θετικό βήμα, ωστόσο, λόγω του γεγονότος ότι η Οδηγία έχει εφαρμογή αποκλειστικά σε υποθέσεις με διασυνοριακές επιπτώσεις, η ενσωμάτωσή της στο εθνικό δίκαιο δεν θα βοηθήσει στην αντιμετώπιση των SLAPPs που οι διάδικοι έχουν την κατοικία τους στο ίδιο κράτος μέλος με αυτό της έδρας του επιληφθέντος δικαστηρίου - δηλαδή στην πλειοψηφία των υποθέσεων. Γι’ αυτό το λόγο είναι απαραίτητη τόσο η ενσωμάτωση της Οδηγίας όσο και η υιοθέτηση των προτεινόμενων στη Σύσταση 2022/758 της ΕΕ μέτρων, διαφορετικά, όπως εύστοχα έχει επισημανθεί, «οι εναγόμενοι σε εγχώριες υποθέσεις θα απολαμβάνουν λιγότερης προστασίας σε σχέση με αυτούς σε υποθέσεις με διασυνοριακό χαρακτήρα». Παρόλο που η υιοθέτηση της Σύστασης δεν είναι υποχρεωτική για τα κράτη μέλη, για χώρες όπως η Ελλάδα όπου οι αγωγές SLAPP αποτελούν μια όλο και πιο συχνή πρακτική σε εσωτερικές της χώρας νομικές διενέξεις, η θέσπιση anti-SLAPP κανόνων που να έχουν εφαρμογή σε αυτές είναι ιδιαίτερα κρίσιμη.

Αν και απαιτείται περαιτέρω έρευνα για να περιγραφεί το φαινόμενο των SLAPPs στη χώρα μας στην ολότητά του, είναι ήδη σαφές, τόσο από την κοινή εμπειρία, όσο και από τα πρώτα ευρήματα της έρευνας, ότι οι SLAPPs αποτελούν μια επικίνδυνη για τη δημοκρατία πρακτική. Δεδομένων των ελλείψεων της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, είναι κρίσιμο η πολιτεία να λάβει άμεσα τα απαραίτητα μέτρα, ωστε η συμμετοχή του κοινού και το θεμελιώδες δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης να προστατεύονται επαρκώς και σε εθνικό επίπεδο. Διαφορετικά, δίνεται το σήμα ότι οι ισχυροί, κάθε φορά που δεν τους αρέσει ο,τι λέγεται και γράφεται γι’ αυτούς, μπορούν να συνεχίζουν να μοιράζουν (νομικά) χαστούκια ανενόχλητοι. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν μπορεί να συνεχιστεί.

Το έργο SLAPP Proof υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος BUILD, με φορέα υλοποίησης την Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και εταίρο το The Manifold. Το BUILD συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω του προγράμματος Citizens, Equality, Rights and Values (CERV), το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το Κέντρο Στήριξης ΜΚΟ Κύπρου.

Οι απόψεις και οι γνώμες που διατυπώνονται εκφράζουν αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών και δεν αντιπροσωπεύουν κατ’ ανάγκη τις απόψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Ευρωπαϊκού Εκτελεστικού Οργανισμού Εκπαίδευσης και Πολιτισμού (EACEA) ή του Ιδρύματος Μποδοσάκη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο EACEA δεν μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνοι για τις εκφραζόμενες απόψεις.

Δείτε εδώ το σύνολο της έκθεσης:

*Επιστημονικός Συνεργάτης - Υπεύθυνος Προγραμμάτων και Ανάπτυξης της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη